Psychology of Human Behavior at Work (Mar)-munotes

Page 1

1 १
संघ कायय समजून घेणे - I
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ पररचय
१.२ संघ आतके लोकद्दिय का झाले अहेत?
१.३ गट अद्दण संघांमधील फरक
१.४ संघांचे िकार
१.५ िभावी संघाची वैद्दिष्ट्ये
१.६ सारांि
१.७ िश्न
१.८ संदभभ
१.० उद्दिष्टे पाठ वाचल्यानंतर, तुम्ही हे करू िकाल:
 संघांची लोकद्दियता समजून घेणे;
 गट अद्दण संघ यांच्यातील फरकाचे वणभन करा.
 संघांचे िकार स्पष्ट करणे अद्दण समजून घेणे.
१.१ पररचय संघ हा व्यक्तींचा समूह ऄसतो. एका कायभसंघाचे सदस्य म्हणून सवभ सदस्य समान हेतूसाठी
एकत्र काम करत ऄसतात. संघात समावेि ऄसलेल्या व्यक्तींची अदिभ ईद्दिष्टे समान
ऄसली पाद्दहजेत अद्दण कमी-ऄद्दधक िमाणात त्याच धतीवर त्यांनी द्दवचार केला पाद्दहजे.
एकमेकांिी सुसंगत नसलेल्या व्यक्ती कधीही संघ बनवू िकत नाहीत. त्यांच्या अवडी,
द्दवचार िद्दिया, दृष्टीकोन, धारणा अद्दण अवडी समान नसल्या तरी ते एक समान ऄसले
पाद्दहजेत. संघ कोणत्याही व्यवसायासाठी अवश्यक ऄसतात. समकालीन व्यावसाद्दयक
संस्थांमध्ये कायभ अयोद्दजत करण्यासाठी ते िाथद्दमक माध्यम अहेत. या िकरणात अपण
संघटनात्मक सेटऄपमधील संघांचा तपिीलवार ऄभ्यास करूयात.

munotes.in

Page 2

कायभक्षेत्रातील मानवी वतभनाचे मानसिास्त्र
2 १.२ संघ इतके लोकद्दिय का झाले आहेत? ित्येक बदलामागे एक कारण ऄसते. ऄनेक दिकांपूवी, जेव्हा W. L. Gore, Volvo,
अद्दण General Foods सारख्या कंपनयांनी त्यांच्या ईत्पादन िद्दियेत संघांची ओळख
करून द्ददली, तेव्हा ती एक बातमी बनली कारण आतर कोणीही तसे करत नव्हते. त्या वेळी
ही संकल्पना खूप नवीन होती, परंतु सध्या सवभकाही कमालीचे बदलत अहे. अज, ते
ऄगदी ईलट अहे. जी संस्था संघ वापरत नाही तीची बातमी बनते अहे.
अजकाल, संघ सवभत्र अहेत. संस्थांनी ऄद्दधक कायभक्षमतेने अद्दण िभावीपणे स्पधाभ
करण्यासाठी स्वतःची पुनरभचना केल्यामुळे, ते कमभचारी िद्दतभा वापरण्याचा एक चांगला
मागभ म्हणून संघांकडे वळले अहेत. पारंपाररक द्दवभाग द्दकंवा कायमस्वरूपी गटांच्या आतर
िकारांपेक्षा संघ ऄद्दधक लवद्दचक अद्दण बदलत्या घटनांना िद्दतसाद देणारे ऄसतात. ते
त्वरीत एकत्र, पुनः लक्षकेंद्दित करणे अद्दण द्दवघटन करू िकतात. परंतु संघांच्या िेरक
गुणधमाांकडे दुलभक्ष करू नये. कायभरत द्दनणभयांमध्ये संघ कमभचार यांच्या सहभागास िोत्साद्दहत
करतात. त्यामुळे त्यांच्या लोकद्दियतेचे अणखी एक स्पष्टीकरण म्हणजे ते
व्यवस्थापनासाठी संस्थांचे लोकिाहीकरण अद्दण कमभचारयांची िेरणा वाढवण्यासाठी
िभावी माध्यम अहेत. कमभचारयांच्या िेरक िक्तीमध्ये संघ महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात. हे
त्यांच्या कामाच्या कामद्दगरीमध्ये देखील द्ददसून येते.
संस्था संघांकडे वळल्या अहेत हे जरी सत्य ऄसले तरी याचा ऄथभ ऄसा नाही की ते
नेहमीच िभावी ऄसतात. द्दनणभय घेणारे, माणूस म्हणून, लहरी अद्दण झुंड मानद्दसकतेने
िभाद्दवत होउ िकतात. ित्येक महत्त्वाच्या गोष्टीला सकारात्मक अद्दण नकारात्मक ऄिा
दोन बाजू ऄसतात. या अद्दण पुढील िकरणामध्ये अपण दोनही बाजूंचा ऄभ्यास करणार
अहोत. त्याअधी , गट अद्दण संघांमधील फरक पहाउयात.
१.३ गट आद्दण संघांमधील फरक या दोन संकल्पनांमध्ये फरक अहे. गट अद्दण संघ एकच गोष्टी नाहीत. गटाची व्याख्या दोन
द्दकंवा ऄद्दधक व्यक्ती, परस्परसंवादी अद्दण परस्परावलंबी ऄिी केली जाउ िकते, जे
द्दवद्दिष्ट ईद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी एकत्र अलेले ऄसतात अहेत.
एक कायभ गट हा ऄसा गट अहे जो मुख्यत: माद्दहती सामाद्दयक करण्यासाठी अद्दण ित्येक
सदस्याला त्याच्या द्दकंवा द्दतच्या जबाबदारीच्या क्षेत्रात कायभ करण्यास मदत करण्यासाठी
द्दनणभय घेण्यासाठी संवाद साधतो. कायभ गटांना एकद्दत्रत कामात गुंतण्याची संधी नाही
ज्यासाठी संयुक्त ियत्न अवश्यक अहेत. त्यामुळे त्यांची कामद्दगरी केवळ ित्येक गट
सदस्याच्या वैयद्दक्तक योगदानाची गोळा बेरीज ऄसते. आनपुटच्या बेरजेपेक्षा एकंदर
कामद्दगरीची पातळी द्दनमाभण करणारी कोणतेही सकारात्मक समनवय नाही.
दुसरीकडे, एक कायभ संघ समद्दनवत ियत्नांद्वारे सकारात्मक समनवय द्दनमाभण करतो.
वैयद्दक्तक ियत्नांमुळे त्या वैयद्दक्तक आनपुटच्या बेरजेपेक्षा जास्त कामद्दगरीची पातळी द्दमळते.
म्हणून कायभ संघ हा एक ऄसा समूह ऄसतो ज्यांच्या वैयद्दक्तक ियत्नांमुळे वैयद्दक्तक
आनपुटच्या बेरजेपेक्षा जास्त कामद्दगरी होते. munotes.in

Page 3

संघ कायभ समजून घेणे - I
3 िदिभन १०-१ कायभ गट अद्दण कायभ संघ यांच्यातील फरक हायलाआट करते.

(स्त्रोत - Based on Robb ins, S.P. Judge, T.A. & Vohra, N.(2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Education. )
या व्याख्या स्पष्ट करण्यात मदत करतात की आतक्या संस्थांनी ऄलीकडे संघांभोवती
कामाच्या िद्दियेची पुनरभचना का केली अहे. गट हा एक संघ ऄसणे अवश्यक नाही.
संघाचा एक भाग म्हणून सवभ सदस्य एकद्दत्रतपणे कायभ करण्यास सुरवात करतात अद्दण
समान ध्येय साध्य करण्यासाठी ियत्न करतात. व्यवस्थापन सकारात्मक समनवय िोधत
ऄसतात जे संस्थांना कामद्दगरी वाढद्दवण्यास ऄनुमती देइल. संघांचा व्यापक वापर एखाद्या
संस्थेसाठी आनपुटमध्ये वाढ न करता ऄद्दधक अईटपुट द्दनमाभण करण्याची क्षमता द्दनमाभण
करतो.
तथाद्दप, संघांच्या द्दनद्दमभतीमध्ये सकारात्मक समनवय साधण्याची खात्री देणारे जादुइ ऄसे
काहीही नाही. केवळ समूहाला संघ म्हणण्याने अपोअप त्याची कामद्दगरी सुधारत नाही.
िभावी संघांमध्ये काही सामानय वैद्दिष्ट्ये ऄसतात. जर व्यवस्थापनाला संघांच्या वापराद्वारे
संघटनात्मक कामद्दगरीमध्ये वाढ होण्याची अिा ऄसेल, तर त्याच्या संघांकडे पुढील गोष्टी
ऄसणे अवश्यक अहे.
१.४ संघांचे िकार

(स्रोत - Based on Robbins, S.P. Judge, T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Educ ation.)
कायभसंघ ईत्पादने बनवू िकतात, सेवा देउ िकतात, सौद्यांच्या वाटाघाटी करू िकतात,
िकल्प समनवद्दयत करू िकतात , सल्ला देउ िकतात अद्दण द्दनणभय घेउ िकतात.
त्यामुळे संस्थेमध्ये संघाचे चार सवाभत सामानय िकार अहेत: समस्या सोडवणारे संघ, स्वयं munotes.in

Page 4

कायभक्षेत्रातील मानवी वतभनाचे मानसिास्त्र
4 व्यवस्थाद्दपत कायभ संघ, द्दवपरीत-कायभिणाली ऄसणारे संघ अद्दण अभासी संघ (िदिभन
१०-२ पहा). ित्येक िकारचा संघ त्याच्या ऄद्दद्वतीय सामर्थयभ अद्दण कमकुवतपणासह येतो.
तुमच् या कायभसंघाचा पूणभपणे ईपयोग करण् यासाठी, तुम् हाला िथम हे समजून घेणे अवश् यक
अहे की ित् येक िकारचा संघ कुठे सवोत् तम कायभ करतो.
समस्या सोडवणारे संघ:
भूतकाळात कायभकुिलता, गुणवत्ता अद्दण कामाचे वातावरण सुधारण्याच्या मागाांवर चचाभ
करण्यासाठी ित्येक अठवड्यात काही तास भेटणारया एकाच द्दवभागातील ५ ते १२
तासांच्या कमभचारयांचा संघ बनलेला ऄसायचा. Merrill L ynch ने नवीन रोख व्यवस्थापन
खाते ईघडण्यासाठी लागणारया द्ददवसांची संख्या कमी करण्याचे मागभ िोधण्यासाठी
समस्या सोडवणारी टीम तयार केली. पायरयांची संख्या ४६ वरून ३६ पयांत कमी
करण्याचे सुचवून, संघाने द्ददवसांची सरासरी संख्या १५ वरून ८ पयांत कमी केली. या
समस्या सोडवणार या संघांना त्यांच्या कोणत्याही सूचनांची एकतफी ऄंमलबजावणी
करण्याचा ऄद्दधकार क्वद्दचतच ऄसतो.
व्याख्या:
समस्या सोडवणारया टीममध्ये एकाच द्दवभागातील ५-१० सदस्य ऄसतात. द्दवद्दिष्ट
व्यावसाद्दयक समस्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी संघाच्या ऄनेक साप्ताद्दहक बैठका ऄसू
िकतात.
समस्या सोडवणाऱ्या काययसंघाचे फायदे:
 यातील सहभागी द्दवद्दवध संघ, स्तर द्दकंवा ऄगदी कंपनयांमधून द्दनवडले जातात.
 सवभ द्दनणभय संघात घेतले जातात, संघाकायभ सुधारतात.
 सहभागींना त्यांच्या पद्धतींबिल कुिल सूत्रधाराकडून ऄद्दभिाय िाप्त होतो.
 कायभिमाचा पररणाम पररभाद्दित करण्यासाठी सदस्य पक्षकारासह एकत्र काम
करतात.
 सदस्य ईद्योग अद्दण संस्कृतीनुसार कायभिमाची सामग्री सानुकूद्दलत करतात.
 कायभिम कंपनी धोरण अद्दण संसाधनांच्या वास्तद्दवकतेचे ऄनुसरण करतो.
थोडक्यात, या िकारची टीम द्दवद्दिष्ट संकटांिी संबंद्दधत संभाव्य जोखमीपासून मुक्त होउ
िकते अद्दण ऄनेक व्यवसाय द्दवभागांना संबोद्दधत करणारे कसून ईपाय द्दवकद्दसत करु
िकते.
स्वयं-व्यवस्थाद्दपत कायय संघ:
समस्या सोडवणारया टीम्सच्या द्दवपरीत , ज्यापैकी आष्ट पररणामांच्या द्दिफारिींवर लक्ष
केंद्दित करतात, स्वयं-व्यवस्थाद्दपत कायभ संघ ईपायांची ऄंमलबजावणी अद्दण सुधारणा
करण्याबिल ऄद्दधक द्दचंद्दतत ऄसतात. समस्या सोडवणारे संघ फक्त द्दिफारसी करतात. munotes.in

Page 5

संघ कायभ समजून घेणे - I
5 काही संस्थांनी पुढे जाउन संघ तयार केले अहेत जे केवळ समस्या सोडवत नाहीत तर
ईपाय ऄंमलात अणतात अद्दण पररणामांची जबाबदारी घेतात.
स्वयं-व्यवस्थाद्दपत कायभ संघ हे १०-१५ कमभचार यांचे गट अहेत जे ऄत्यंत संबंद्दधत द्दकंवा
परस्परावलंबी काये करतात अद्दण त्यांच्या पूवीच्या पयभवेक्षकांच्या ऄनेक जबाबदारया
स्वीकारतात. त्यामुळे साधारणपणे, ही काये कामाचे द्दनयोजन अद्दण िेड्यूल करणे,
सदस्यांना काये सोपवणे, कायाभद्दनवत द्दनणभय घेणे, समस्यांवर कारवाइ करणे अद्दण
पुरवठादार अद्दण ग्राहकांसोबत कायभ करणे आ. स्वरूपाची ऄसू िकतात. पूणभपणे स्वयं-
व्यवस्थाद्दपत कायभ संघ त्यांचे स्वतःचे सदस्य देखील द्दनवडतात अद्दण एकमेकांच्या
कामद्दगरीचे मूल्यांकन करतात. पयभवेक्षी पदांचे महत्त्व कमी झाल्याने काहीवेळा ते काढून
टाकले जाते.
परंतु स्वयं-व्यवस्थाद्दपत कायभ संघांच्या पररणामकारकतेवरील संिोधन एकसमान
सकारात्मक राद्दहलेले नाही. स्वयं-व्यवस्थाद्दपत संघ सामानयत: संघिाांचे व्यवस्थापन चांगले
करत नाहीत. जेव्हा द्दववाद ईद्भवतात, तेव्हा सदस्य सहकायभ करणे थांबवतात अद्दण िक्ती
संघिभ होतो, ज्यामुळे गटाची कामद्दगरी कमी होते. द्दिटीि अस्थापनांमधील श्रम
ईत्पादकतेच्या एका मोठ्या िमाणावरील ऄभ्यासात ऄसे अढळून अले की जरी
सवभसाधारणपणे संघांचा वापर केल्याने कामगार ईत्पादकता सुधारते, परंतु कोणताही
पुरावा या दाव्याला समथभन देत नाही की स्वयं-व्यवस्थाद्दपत संघांनी कमी द्दनणभय घेण्याचे
ऄद्दधकार ऄसलेल्या पारंपाररक संघांपेक्षा चांगले िदिभन केलेले अहे.
व्याख्या:
स्वयं-व्यवस्थाद्दपत कायभ संघामध्ये सदस्यांच्या एका लहान गटाचा समावेि ऄसतो जे
समवयस्क ऄसून सहकायाभद्वारे ईत्पादन द्दकंवा सेवा द्दवतरीत करण्यासाठी पूणभपणे
जबाबदार ऄसतात. या िकारच्या संघात व्यवस्थापकाचे मागभदिभन ऄनेकदा ऄनुपद्दस्थत
ऄसते.
स्वयं-व्यवस्थाद्दपत कायय संघाचे फायदे:
१. कमभचारी ऄद्दधक व्यस्त अद्दण मूल्यवान वाटू िकतात.
२. स्व-व्यवस्थापन ईत्पादकता वाढवू िकते.
३. स्व-व्यवस्थापन नावीनयपूणभतेला सुरुवात करू िकते.
४. कमभचार यांना वैयद्दक्तक अद्दण व्यावसाद्दयक वाढीसाठी ऄद्दधक संधी द्दमळू िकते.
५. स्व-व्यवस्थापनामुळे तुमच्या बनभ अईट झालेल्या व्यवस्थापकांची संख्या कमी होउ
िकते.
द्दिवाय, जरी या संघातील व्यक्ती आतर व्यक्तींच्या तुलनेत नोकरीतील समाधानाची ईच्च
पातळी नोंदवतात , तरीही त्यांच्याकडे कधीकधी ईच्च ईलाढाल दर अद्दण ऄनुपद्दस्थती
ऄसते. munotes.in

Page 6

कायभक्षेत्रातील मानवी वतभनाचे मानसिास्त्र
6 द्दवपरीत काययिणाली असणारे संघ (Cross -Functional Teams ):
अजकाल, ऄनेक संस्थांनी त्यांच्या कायभरतते मध्ये िॉस-फंक्िनल टीम्सचा वापर
स्वीकारला अहे. Starbucks ने आनस्टंट कॉफीचा िँड द्दवकद्दसत करण्यासाठी ईत्पादन ,
जागद्दतक PR, जागद्दतक संिेिण अद्दण यू.एस. माकेद्दटंगमधील व्यक्तींची टीम तयार केली.
संघाच्या सूचनांमुळे ईत्पादन अद्दण द्दवतरणासाठी द्दकफायतिीर ऄसणारे ईत्पादन तयार
झाले अद्दण ते एका घट्ट एकाद्दत्मक धोरणाद्वारे द्दवकले गेले. हे ईदाहरण िॉस-फंक्िनल
टीम्सचा वापर स्पष्ट करते, जे जवळजवळ समान श्रेणीबद्ध स्तरावरील परंतु द्दभनन
कायभक्षेत्रातील कमभचारी बनलेले ऄसतात, जे कायभ पूणभ करण्यासाठी एकत्र येतात.
ऄनेक संस्थांनी ऄनेक दिकांपासून क्षैद्दतज, सीमा-स्पॅद्दनंग गट वापरले अहेत. १९६० च्या
दिकात, IBM ने ऄत्यंत यिस्वी ३६० कायभिणाली द्दवकद्दसत करण्यासाठी द्दवद्दवध
द्दवभागातील कमभचारयांचे एक मोठे टास्क फोसभ तयार केले. अज िॉस-फंक्िनल टीम्सचा
मोठ्या िमाणावर वापर केला जातो. यांची एखाद्या िमुख संस्थात्मक ईपिमाद्दिवाय
कल्पना करणे कठीण अहे. सवभ िमुख वाहन ईत्पादक-टोयोटा, होंडा, द्दनसान, BMW,
GM, Ford अद्दण Chrysler - सध्या द्दक्लष्ट िकल्पांच्या समनवयासाठी या संघाचा वापर
करतात. द्दसस्को सॉफ्टवेऄर माकेटच्या ऄनेक क्षेत्रांमध्ये नवीन िवाह ओळखण्यासाठी
अद्दण त्यांचे भांडवल करण्यासाठी द्दवद्दिष्ट िॉस-फंक्िनल टीमवर ऄवलंबून ऄसते.
हे संघ सोिल-नेटवद्दकांग गटांच्या समतुल्य अहेत जे क्षेत्रातील नवीन व्यवसाय संधी
ओळखण्यासाठी अद्दण नंतर त्यांना तळापासून लागू करण्यासाठी वास्तद्दवक वेळेत सहयोग
करतात.
िॉस-फंक्िनल टीम हे द्दवद्दवध क्षेत्रातील लोकांना माद्दहतीची देवाणघेवाण करण्यासाठी,
नवीन कल्पना द्दवकद्दसत करण्यासाठी , समस्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी अद्दण जद्दटल
िकल्पांमध्ये समनवय साधण्याची परवानगी देण्याचे िभावी माध्यम अहे.
व्याख्या:
िॉस-फंक्िनल टीममध्ये समान श्रेणीबद्ध स्तरावरील परंतु संस्थेतील द्दवद्दवध द्दवभागांचे
सदस्य ऄसतात.
क्रॉस फंक्शनल संघाचे फायदे:
 िॉस-फंक्िनल संघ कायभ पूणभ होण्यास गती देतात.
 त्यांच्या कुिल अद्दण वैद्दवध्यपूणभ सदस्यांसह, िॉस-फंक्िनल टीम हातातील द्दवद्दवध
िकल्प हाताळू िकतात.
 िॉस-फंक्िनल टीम्स नाद्दवनयपूणभ कल्पना तयार करण्यात गद्दतमान अद्दण सजभनिील
ऄसतात.
ऄसे ऄसूनही, िॉस-फंक्िनल संघ व्यवस्थाद्दपत करणे सोपे नाही. त्यांच्या द्दवकासाचे
िारंद्दभक टप्पे बरेचदा लांब ऄसतात, कारण सदस्य द्दवद्दवधता अद्दण जद्दटलतेसह कायभ munotes.in

Page 7

संघ कायभ समजून घेणे - I
7 करण्यास द्दिकतात. द्दविेित: द्दभनन ऄनुभव अद्दण दृष्टीकोन ऄसलेल्या द्दभनन पार्श्भभूमीतील
लोकांमध्ये द्दवर्श्ास अद्दण टीमवकभ द्दनमाभण करण्यासाठी वेळ लागतो. तरीही टीम
सदस्यांमधील ऄिा द्दवद्दवधतेमुळे कामाच्या द्दठकाणी संघिाांचा ईच्च धोका ऄसतो.
आभासी संघ:
अभासी संघ ऄलीकडेच नवीन जागद्दतक गट गद्दतमान िवाह म्हणून ईदयास अले अहेत.
मागील द्दवभागात वणभन केलेले संघ त्यांचे कायभ समोरासमोर करतात. अभासी कायभसंघ
िारीररकदृष्ट्या द्दवखुरलेल्या सदस्यांना एकत्र करण्यासाठी अद्दण एक समान ध्येय साध्य
करण्यासाठी संगणक तंत्रज्ञानाचा वापर करतात. ते ऑनलाआन सहयोग करतात. वाआड-
एररया नेटवकभ, द्दव्हद्दडओ कॉनफरद्दनसंग द्दकंवा इ-मेल यांसारख्या संिेिण दुव्यांचा वापर
करून मग ते एका खोली आतके दूर ऄसोत द्दकंवा खंडांच्या पलीकडे ऄसोत.
अभासी संघ आतके व्यापक अहेत अद्दण तंत्रज्ञान अतापयांत िगत झाले अहे, की त्यांना
“अभासी” म्हणणे कदाद्दचत थोडेसे चुकीचे अहे. अज जवळपास सवभच संघ त्यांचे काही
काम दूरस्थपणे करतात.
त्यांची सवभव्यापीता ऄसूनही, अभासी संघांना द्दविेि अव्हानांचा सामना करावा लागतो.
त्यांना त्रास होउ िकतो कारण सदस्यांमध्ये कमी सामाद्दजक संबंध अद्दण थेट संवाद अहे.
५,००० पेक्षा जास्त गटांचा समावेि ऄसलेल्या ९४ ऄभ्यासांमधील पुराव्यांवरून ऄसे
अढळून अले अहे की अभासी संघ ऄद्दद्वतीय माद्दहती जसे की वैयद्दक्तक सदस्यांनी
ठेवलेली परंतु संपूणभ गटाकडे नसलेली माद्दहती सामाद्दयक करण्यात ऄद्दधक चांगले अहेत,
परंतु एकूणच कमी माद्दहती सामाद्दयक करण्याचा त्यांचा कल ऄसतो.
व्याख्या:
एक अभासी संघ समान ईद्दिष्टांसाठी कायभ करण्यासाठी अभासी सदस्यांना एकद्दत्रत
करण्यासाठी द्दडद्दजटल तंत्रज्ञानावर ऄवलंबून ऄसते.
पररणामी, संघांमधील अभासीतेच्या कमी पातळीमुळे माद्दहतीची देवाणघेवाण ईच्च
पातळीवर होते, परंतु ईच्च पातळीची अभासीता त्यात ऄडथळा अणते.
आभासी संघ िभावी होण्यासाठी, व्यवस्थापनाने याची खात्री केली पाद्दहजे:
(१) सदस्यांमध्ये द्दवर्श्ास िस्थाद्दपत केला जातो ईदा. इमेलमधील एक िक्षोभक द्दटप्पणी
संघाच्या द्दवर्श्ासास गंभीरपणे कमी करू िकते,
(२) संघाच्या िगतीचे बारकाइने द्दनरीक्षण केले जाते, त्यामुळे संघाचे ध्येय त्याच्याकडे
दुलभक्ष होत नाही अद्दण संघातील कोणताही सदस्य "गायब" होत नाही, अद्दण
(३) संघाचे ियत्न अद्दण ईत्पादने संपूणभ संस्थेत िद्दसद्ध केली जातात, त्यामुळे संघ ऄदृश्य
होत नाहीत. munotes.in

Page 8

कायभक्षेत्रातील मानवी वतभनाचे मानसिास्त्र
8

(स्रोत - Based on Robbins, S.P. Judge, T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior ( 15th Edition) Pearson Education. )
आभासी संघाचा फायदा:
 यात सांस्कृद्दतक अद्दण भौगोद्दलक द्दवद्दवधता अहे.
 यामुळे ईत्पादकतेत वाढ झाली.
 हे संघसहकारयांसाठी ऄद्दधक लवद्दचक अहे.
तरीही ते परस्परद्दवरोधी वेळापत्रक, तंत्रज्ञानावरील ऄवलंद्दबत्व, एकाकीपणाची भावना अद्दण
सहकारयांना जाणून घेण्यात ऄडचण अद्दण मोठा वाटणारा थकवा द्दनमाभण करू िकते.
ऄननुभवी नेत्यांसाठी ररमोट संघ िभावीपणे व्यवस्थाद्दपत करणे देखील एक अव्हान ऄसू
िकते, कारण ऑनलाआन संघांचे द्दनरीक्षण करण्यात वैयद्दक्तक व्यवस्थापनापेक्षा द्दभनन
डावपेच अवश्यक ऄसतात. एकाच कायाभलयात काम केल्याने देखील जेव्हा व्यक्ती त्यांच्या
नेत्यांबिल घाबरतात द्दकंवा काळजी करतात तेव्हा संघाचे समाधान कमी होउ िकते. ऄिा
िकारे, अभासी संघांमधील नेत्यांची िारीररक ऄनुपद्दस्थती सदस्यांना ऄद्दधक
जोडण्यासाठी िोत्साद्दहत करते.
१.५ िभावी संघाची वैद्दशष्ट्ये िभावी संघांमध्ये पुढील सामान्य वैद्दशष्ट्ये आहेत:
 त्यांच्याकडे पुरेिी संसाधने, िभावी नेतृत्व, द्दवर्श्ासाचे वातावरण अद्दण कायभिदिभन
मूल्यमापन अद्दण बक्षीस िणाली अहे जी संघाचे योगदान िद्दतद्दबंद्दबत करते.
 या संघांमध्ये तांद्दत्रक कौिल्य तसेच समस्या सोडवणे, द्दनणभय घेण्याची क्षमता अद्दण
अंतरवैयद्दक्तक कौिल्ये अद्दण योग्य गुणधमभ, द्दविेित: िामाद्दणकपणा अद्दण
मोकळेपणा ऄसलेल्या व्यक्ती अहेत. munotes.in

Page 9

संघ कायभ समजून घेणे - I
9  िभावी संघ देखील लहान ऄसतात - १० पेक्षा कमी लोकांसह, िक्यतो द्दवद्दवध
पार्श्भभूमीचे. सदस्य भूद्दमका मागण्या पूणभ करतात अद्दण गटाचा भाग होण्यास िाधानय
देतात. अद्दण सदस्य जे कायभ करतात ते स्वातंत्र्य अद्दण स्वायत्तता, द्दभनन कौिल्ये
अद्दण िद्दतभा वापरण्याची संधी, संपूणभ अद्दण ओळखण्यायोग्य कायभ द्दकंवा ईत्पादन
पूणभ करण्याची क्षमता अद्दण आतरांवर महत्त्वपूणभ िभाव पाडणारे कायभ िदान करते.
 िेवटी, िभावी संघांमध्ये ऄसे सदस्य ऄसतात जे संघाच्या क्षमतेवर द्दवर्श्ास ठेवतात
अद्दण ते एका समान योजना अद्दण ईिेिासाठी वचनबद्ध ऄसतात, काय साध्य
करायचे अहे याचे ऄचूक सामाद्दयक मानद्दसक िारूपात, द्दवद्दिष्ट संघ ईद्दिष्टे, संघिाभची
अटोपिीर पातळी अद्दण द्दकमान िमाणात सामाद्दजक वेळ व्यथभ घालवणे आ. चा
समावेि होतो.

munotes.in

Page 10

कायभक्षेत्रातील मानवी वतभनाचे मानसिास्त्र
10 १.६ सारांश काही िवाहांनी नोकरयांवर द्दजतका िभाव टाकला अहे द्दततकाच कामाच्या द्दठकाणी
संघांचा पररचय करून देण्याच्या मोठ्या चळवळीने केला अहे. एकट्याने काम
करण्यापासून संघांवर काम करण्याकडे कमभचार यांनी आतरांना सहकायभ करणे, माद्दहतीची
देवाणघेवाण करणे, मतभेदांचा सामना करणे अद्दण कायभसंघाच्या ऄद्दधक चांगल्यासाठी
वैयद्दक्तक द्दहतसंबंध राखणे अवश्यक अहे. गट अद्दण संघ यांच्यात फरक अहे. संघ
लोकद्दिय अहेत अद्दण या बदलामागे एक कारण अहे. संघाचे मुख्य चार िकार अहेत.
ित्येक िकाराचे त्यांचे फायदे अद्दण तोटे अहेत. तरीही गटामध्ये काम करणे खूप िभावी
अहे. संस्थात्मक सेटऄपमध्ये, कायभसंघामध्ये काम करणे महत्त्वपूणभ भूद्दमका बजावते अद्दण
ते कमभचार यांना कामाची कायभक्षमता वाढवण्यासाठी सकारात्मकपणे िेररत करते.
१.७ िश्न द्ददघय उत्तरे द्दलहा:
१. संघटनांमध्ये संघांची वाढती लोकद्दियता स्पष्ट करा?
२. गट अद्दण संघात काय फरक अहे?
३. चार िकारचे संघ कोणते अहेत?
१.८ संदभय  Robbins , S.P. Judge, T.A. & Vohra, N.(2013) Organizational
Behavior (15th Edition)Pearson Education.
 J. R. Katzenbach and D. K. Smith, The Wisdom of Teams
(Cambridge, MA: Harvard University Press, 1993), pp. 21, 45, 85;
and D. C. Kinlaw, Developing Superior Work Teams (Lexington,
MA: Lexington Books, 1991), pp. 3 -21.
 J. H. Shonk, Team -Based Organizations (Homewood, IL: Business
One Irwin, 1992); and M. A. Verespej, “When Workers Get New
Roles,” Industry Week (February 3, 1992), p. 11.
 G. Bodinson and R. Bunch, “AQP’s National Team Excellence
Award: Its Purpose, Value and Process,” The Journal for Quality and
Participation (Spring 2003), pp. 37 -42
 C. W. Langfred, “The Downside of Self -Management: A
Longitudinal Study of the Effects of Conflict on Trust, Autonomy,
and Task Interdepend ence in Self -Managing Teams,” Academy of
Management Journal 50, no. 4 (2007), pp. 885 -900. munotes.in

Page 11

संघ कायभ समजून घेणे - I
11  J. Devaro, “The Effects of Self -Managed and Closely Managed
Teams on Labor Productivity and Product Quality: An Empirical
Analysis of a Cross -Section of Establishme nts,” Industrial Relations
47, no. 4 (2008), pp. 659 –698.
 A. Shah, “Starbucks Strives for Instant Gratification with Via
Launch,” PRWeek (December 2009), p. 15.
 B. Freyer and T. A. Stewart, “Cisco Sees the Future,” Harvard
Business Review (November 200 8), pp. 73 -79.

*****




munotes.in

Page 12

12 २
कायª संघ समजून घेणे - II
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ ÿभावी संघ तयार करणे
२.३ संघ यशÖवी आहेत कì नाही हे कोणते घटक ठरवतात
२.४ Óयĉéना संघ खेळाडू बनवणे
२.५ संघ हे नेहमीच उ°र असू शकत नाही
२.६ सारांश
२.७ ÿij
२.८ संदभª
२.० उिĥĶे हे युिनट वाचÐयानंतर, तुÌही पुढील गोĶéकåरता स±म होऊ शकाल:
 ÿभावी संघ तयार करÁयाचे महßव समजून घेणे.
 संघ यशÖवी आहेत कì नाही हे ठरवणाöया घटकांचे वणªन करणे.
 Óयĉéना संघ खेळाडूंमÅये कसे बदलायचे ते ÖपĶ करणे.
 संघ हे नेहमीच उ°र का असू शकत नाहीत ते ÖपĶ करणे.
२.१ पåरचय आपण मागील ÿकरणामÅये अËयास केÐयाÿमाणे, संघ संÖथाÂमक रचनेमÅये महßवाची
भूिमका बजावतात. हे कमªचाया«ना Âयां¸या कामाचा अनुभव वाढिवÁयास स±म करते. हेच
कारण आहे कì संघ आजकाल लोकिÿय आहेत. संघाचे चार ÿकार आहेत आिण ÿÂयेक
ÿकाराचे फायदे आिण तोटे देखील आहेत. तरीही कायª संघाचा सदÖय असÁयाची
पåरणामकारकता ल±णीय आहे. या ÿकरणात िवīाथê ÿभावी संघ तयार करÁया¸या
ÿिøयेचा अËयास करणार आहेत. संघां¸या यशावर पåरणाम करणारे काही घटक आहेत.
संघातील ÿÂयेक सदÖयाला एकý ठेवणे सोपे नाही. Óयĉéना संघातील खेळाडू कसे
बनवायचे हे देखील िवīाÃया«ना समजते. तरीही हे ल±ात घेणे महßवाचे आहे कì संघ हे
ÿÂयेक पåरिÖथतीचे उ°र नसते.
munotes.in

Page 13

कायª संघ समजून घेणे - II
13 २.२ ÿभावी संघ तयार करणे एक ÿभावी संघ तयार करणे हे खरोखर महÂवाचे कायª आहे. अनेकांनी संघा¸या
पåरणामकारकतेशी संबंिधत घटक ओळखÁयाचा ÿयÂन केला आहे. तथािप, काही
अËयासांनी तुलनेने क¤िþत मॉडेलमÅये एकेकाळी “वैिशĶ्यांची खरोखरीची लाँűीची यादी”
होती ती ÓयवÖथा केली आहे. ÿदशªन १०-३ संघांना ÿभावी बनवणाöया घटकांचा सारांश
देते.
पुढील चचाª ÿदशªन १०-३ मधील ÿाłपावर आधाåरत आहे. यात दोन मुĥे ल±ात ठेवा.
ÿथम, संघ Öवłप आिण संरचनेत िभÆन आहेत. हे ÿाłप सवª ÿकार¸या संघांमÅये
सामाÆयीकरण करÁयाचा ÿयÂन करते, परंतु सवª संघांसाठी Âयाचे अंदाज कठोरपणे लागू
करणे टाळते. दुसरे Ìहणजे, हे ÿाłप असे गृहीत धरते कì संघकायª वैयिĉक कामापे±ा
®ेयÖकर आहे. जेÓहा Óयĉì चांगले काम कł शकतात तेÓहा "ÿभावी" कायªसंघ तयार करणे
Ìहणजे चुकì¸या समÖयेचे पूणªपणे िनराकरण करÁयासारखे आहे.
ÿभावी संघा¸या सामाÆय ®ेणéमÅये तीन मु´य घटक सहभागी केले जाऊ शकतात:
 ÿथम संसाधने आिण इतर ÿभाव जे संघांना ÿभावी बनवतात.
 दुसरे Ìहणजे संघा¸या रचनेशी संबंिधत आहे.
 ÿिøया चल हे कायªसंघा¸या कायª±मतेवर पåरणाम करणाöया घटना आहेत.

(ľोत - Based on Robb ins, S.P. Judge , T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Education. ) munotes.in

Page 14

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
14 या ÿाłपानुसार, संघा¸या पåरणामकारकतेमÅये संघा¸या उÂपादकतेचे वÖतुिनķ उपाय,
संघा¸या कामिगरीचे ÓयवÖथापकांचे गुणांकन आिण सदÖयां¸या समाधानाचे एकूण उपाय
समािवĶ असतात.
२.३ संघ यशÖवी आहेत कì नाही हे कोणते घटक ठरवतात एक यशÖवी संघ तयार करणे हे खरोखर महÂवाचे कायª आहे. संघा¸या कामिगरीशी सवाªत
ल±णीयपणे संबंिधत चार संदभª घटक Ìहणजे पुरेशी संसाधने, ÿभावी नेतृÂव, िवĵासाचे
वातावरण आिण कायªÿदशªनाचे मूÐयमापन आिण ब±ीस ÿणाली जी संघाचे योगदान
ÿितिबंिबत करते.
पुरेशी संसाधने:
संघ मोठ्या संÖथा ÿणालीचा एक भाग असतात; ÿÂयेक कायª संघ ते िटकवून ठेवÁयासाठी
गटाबाहेरील संसाधनांवर अवलंबून असतो. संसाधनां¸या कमतरतेमुळे संघाची काय¥
ÿभावीपणे पार पाडÁयाची आिण उिĥĶे साÅय करÁयाची ±मता थेट कमी होते.
एका अËयासानुसार, गटा¸या कामिगरीशी संबंिधत १३ घटक पािहÐयानंतर, "कदािचत
ÿभावी कायª गटाचे सवाªत महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे गटाला संÖथेकडून िमळणारा पािठंबा
आहे." या समथªनामÅये वेळेवर मािहती, योµय उपकरणे, ÿशासकìय सहाÍय, पुरेसा
कमªचारी वगª आिण ÿोÂसाहन समािवĶ आहे.
नेतृÂव आिण रचना:
संघाचा नेता आिण संघाची रचना कमªचाöयांना योµय िदशेने काम करÁयास स±म करतात.
कोणी काय करावे आिण सवª सदÖयांनी कामाचा भार सामाियक केला आहे ना याची खाýी
पटत नसÐयास कायªसंघ कायª कł शकत नाहीत. कामा¸या वैिशĶ्यांवर आिण वैयिĉक
कौशÐये एकिýत करÁयासाठी ते एकý कसे बसतात यावर सहमत होÁयासाठी एकतर
ÓयवÖथापनाकडून िकंवा कायªसंघ सदÖयांकडून नेतृÂव आिण रचना आवÔयक आहे,. Öवयं-
ÓयवÖथािपत संघांमÅये हे खरे आहे कì कायªसंघ सदÖय सामाÆयत: ÓयवÖथापकांĬारे गृहीत
धरलेली अनेक कतªÓये आÂमसात करतात. तथािप, ÓयवÖथापकाचे कायª नंतर संघा¸या
आत न राहता बाहेरचे ÓयवÖथापन पाहÁयाचे बनते.
पारंपाåरक एकल-नेता रचना असलेÐया संघांपे±ा ÿभावीपणे सामाियक नेतृÂव सोपवून ते
ÿÖथािपत करणारे संघ अिधक ÿभावी असतात. बहò-संघ ÿणालéमÅये नेतृÂव िवशेषतः
महÂवाचे आहे, ºयामÅये िविवध संघ इि¸छत पåरणाम देÁयासाठी Âयां¸या ÿयÂनांचे
समÆवय साधतात. येथे, नेÂयांना Âयां¸याकडे जबाबदारी सोपवून संघांना सशĉ करणे
आवÔयक आहे आिण ते एकमेकां¸या िवरोधात न राहता संघ एकý काम करतात याची
खाýी कłन ते सूýधाराची भूिमका बजावतात.
िवĵासाचे वातावरण:
कोणताही संघ तयार करÁयासाठी िवĵास हा एक आवÔयक घटक आहे. िवĵास हा
नेतृÂवाचा पाया आहे. हे संघाला Âया¸या नेÂयाची उिĥĶे आिण िनणªय ÖवीकारÁयाची आिण munotes.in

Page 15

कायª संघ समजून घेणे - II
15 वचनबĦ करÁयाची परवानगी देते. ÿभावी संघांचे सदÖय एकमेकांवर िवĵास ठेवतात. ते
Âयां¸या नेÂयांवरही िवĵास दाखवतात. कायªसंघ सदÖयांमधील परÖपर िवĵास सहकायाªस
सुलभ करते ºयामुळे एकमेकां¸या वतªनावर ल± ठेवÁयाची गरज कमी होते आिण
सदÖयांना िवĵास आहे कì संघातील इतर लोक Âयांचा फायदा घेणार नाहीत.
कायªसंघ सदÖय जोखीम पÂकरÁयाची आिण असुर±ा उघड करÁयाची अिधक श³यता
असते जेÓहा Âयांना िवĵास असतो कì ते Âयां¸या कायªसंघावर इतरांवर िवĵास ठेवू
शकतात.
कामिगरी मूÐयमापन आिण पुरÖकार ÿणाली:
पुरÖकार ÿणाली कमªचाö यां¸या ÿेरणेचा ąोत आहे. वैयिĉक कामिगरीचे मूÐयमापन आिण
ÿोÂसाहन उ¸च-कायª±मता संघां¸या िवकासामÅये ÓयÂयय आणू शकतात. Âयामुळे,
कमªचाö यांना Âयां¸या वैयिĉक योगदानासाठी मूÐयमापन आिण पुरÖकृत करÁयाÓयितåरĉ ,
ÓयवÖथापनाने पारंपाåरक, वैयिĉकåरÂया क¤िþत मूÐयमापन आिण ब±ीस ÿणाली यांत
सुधारणा केली पािहजे, जेणेकŁन सांिघक कामिगरी ÿितिबंिबत होईल तसेच संकåरत
ÿणालéवर ल± क¤िþत केले पािहजे जे वैयिĉक सदÖयांना Âयां¸या अपवादाÂमक
योगदानासाठी ओळखतात आिण संपूणª गटाला पåरणाम Öवłप सकाराÂमकतेसाठी ब±ीस
देतात.
गट आधाåरत मूÐयमापन, नÉयाची वाटणी, लाभ सामाियकरण, लहान-समूह ÿोÂसाहन,
आिण इतर ÿणालीमधील सुधारणा संघाचे ÿयÂन आिण वचनबĦता मजबूत कł शकतात.
अ. संघ रचना:
संघ रचना वगêकरणामÅये चल घटक समािवĶ आहेत जे संघांमÅये कमªचारी कसे असावे
यावर ल± क¤िþत करतात- संघ सदÖयांची ±मता आिण Óयिĉमßव, संघाचा आकार,
संघकायाªसाठी सदÖयांची ÿाधाÆये, भूिमकांचे वाटप आिण िविवधता.
सदÖयांची ±मता:
संघा¸या कामिगरीचा एक भाग Âया¸या वैयिĉक सदÖयां¸या ²ान, कौशÐये आिण ±मतांवर
अवलंबून असतो. हे खरे आहे कì, आपण अधूनमधून मÅयम खेळाडूं¸या अ ॅथलेिटक
संघाबĥल वाचतो, ºयांनी उÂकृĶ ÿिश±ण, ŀढ िनIJय आिण अचूक सांिघक कायाªमुळे
अिधक ÿितभावान गटाला हरवले होते. परंतु अशी ÿकरणे तंतोतंत बातÌया बनवतात
कारण ते असामाÆय असतात. संघाची कामिगरी ही केवळ Âया¸या वैयिĉक सदÖयां¸या
±मतांची बेरीज नसते. तथािप, या ±मता सदÖय काय कł शकतात आिण ते संघावर
िकती ÿभावीपणे कामिगरी करतील यावर मयाªदा घालतात.
झालेले संशोधन कायªसंघा¸या रचना आिण कायª±मतेबĥल काही अंतŀªĶी ÿकट करते.
ÿथम, जेÓहा कायाªमÅये एक जिटल समÖया सोडवÁयासारखे िवचार करणे समािवĶ असते,
तेÓहा उ¸च-±मता अससलेले संघ- मु´यतः बुिĦमान सदÖयांनी बनलेले- कमी ±मता
असलेÐया संघांपे±ा िवशेषत: जेÓहा कायªभार समान रीतीने िवतरीत केला जातो तेÓहा munotes.in

Page 16

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
16 चांगले कायª करतात,. अशा ÿकारे, सांिघक कामिगरी सवाªत कमकुवत दुÓयावर अवलंबून
नसते.
उ¸च-±मता असलेले संघ देखील बदलÂया पåरिÖथतéशी जुळवून घेतात; ते नवीन
समÖयांवर िवīमान ²ान अिधक ÿभावीपणे लागू कł शकतात. शेवटी, संघा¸या नेÂयाची
±मता देखील महßवाची आहे. हòशार संघ नेता जेÓहा ते एखाīा कामात संघषª करतात तेÓहा
कमी चुणचुणीत संघ सदÖयांना मदत करतात. परंतु कमी हòशार नेता उ¸च ±मते¸या
संघाचा ÿभाव िनÕफळ कł शकतो.
सदÖयांचे ÓयिĉमÂव:
Óयिĉमßवाचा वैयिĉक कमªचारी वतªनावर ल±णीय ÿभाव पडतो. िबग फाइÓह ÓयिĉमÂव
मॉडेलमÅये ओळखले जाणारे अनेक पåरमाण संघा¸या ÿभावीतेसाठी देखील संबंिधत
आहेत; सािहÂया¸या तीन पुनरावलोकनाने ओळखले जाते. िवशेषत:, जे संघ ÿामािणकपणा
आिण अनुभवासाठी मोकळेपणा¸या सरासरी Öतरांवर उ¸च गुणांकन करतात ते अिधक
चांगली कामिगरी करतात तसेच संघ सदÖयां¸या सहमतीची िकमान पातळी देखील
महßवाची असते: जेÓहा Âयां¸याकडे एक िकंवा अिधक अÂयंत असहमत सदÖय होते तेÓहा
संघांनी वाईट कामिगरी केलेली िदसून आली.
या संशोधनाने आपÐयाला ही Óयिĉमßव वैिशĶ्ये संघांसाठी का महßवाची आहेत याची
देखील चांगली कÐपना िदली आहे. कतªÓयद± लोक इतर कायªसंघ सदÖयांचा बॅकअप
घेÁयात चांगले असतात आिण जेÓहा Âयांना खरोखर समथªनाची आवÔयकता असते तेÓहा
ते हे जाणून घेÁयात देखील उ°म असतात.
एका अËयासात असे िदसून आले आहे कì वैयिĉक संÖथा, बोधनाÂमक संरचना, यश
अिभमुखता आिण सहनशीलता यासार´या िविशĶ वतªणुकìशी संबंिधत ÿवृ°ी संघा¸या
कामिगरी¸या उ¸च पातळीशी संबंिधत आहेत. मुĉ कायªसंघातील सदÖय एकमेकांशी
अिधक चांगले संवाद साधतात आिण अिधक कÐपना मांडतात, ºयामुळे खुÐया लोकांचा
संघ अिधक सजªनशील आिण नािवÆयपूणª बनतो. अशा ÿकारे ÓयिĉमÂव घटक संघा¸या
ÿिøयेवर ÿभाव टाकतात.
भूिमकांचे वाटप:
संघां¸या ºया वेगवेगÑया गरजा आहेत आिण सवª िविवध भूिमका भरÐया गेÐया आहेत ना
याची खाýी करÁयासाठी सदÖयांची िनवड केली पािहजे. २१ वषा«¸या कालावधीत ७७८
ÿमुख लीग बेसबॉल संघांचा केला गेलेला अËयास योµयåरÂया भूिमका िनयुĉ करÁयाचे
महßव अधोरेिखत करतो. अिधक अनुभवी आिण कुशल सदÖय असलेÐया संघांनी चांगली
कामिगरी केली. तथािप, मु´य भूिमकेत असलेÐयांचा अनुभव आिण ते कौशÐय जे संघाचे
अिधक कायªÿवाह हाताळतात, आिण जे सवª कायª ÿिøयांमÅये क¤þÖथानी असतात, ते
िवशेषतः महßवपूणª होते. munotes.in

Page 17

कायª संघ समजून घेणे - II
17 दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, तुम¸या सवाªत स±म, अनुभवी आिण कतªÓयद± कायªकÂया«ना
संघातील सवाªत मÅयवतê भूिमकेत ठेवा. नऊ संभाÓय संघ भूिमका आहेत (ÿदशªन १०-४
पहा).
कायªसंघाचे सदÖय एकिýतपणे चांगले काम करतील अशी श³यता वाढवÁयासाठी,
ÓयवÖथापकांना ÿÂयेक Óयĉì संघात आणू शकणारी वैयिĉक सामÃय¥ समजून घेणे
आवÔयक आहे, सदÖयांची Âयांची ताकद ल±ात घेऊन िनवडणे आिण सदÖयां¸या
पसंती¸या शैलéनुसार योµय असलेली कामात नेमून िदलेली कामिगरी वाटप करणे
आवÔयक आहे.

(ľोत - Based on Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Education. )
सदÖयांची िविवधता:
कायª गटाचे सदÖय (समूह, संघ िकंवा िवभाग) ºया ÿमाणात एक सामाÆय
लोकसं´याशाľीय गुणधमª सामाियक करतात, जसे कì वय, िलंग, वंश, शै±िणक Öतर
िकंवा संÖथेतील सेवा कालावधी, हा संÖथाÂमक लोकसं´याशाľाचा िवषय आहे.
संÖथाÂमक लोकसं´या असे सुचवते कì वय िकंवा सामील होÁयाची तारीख यासार´या
वैिशĶ्यांमुळे Âयांना उलाढालीचा अंदाज लावÁयास मदत होते. यामागील तकª याÿमाणे
आहे: िभÆन अनुभव असलेÐयांमÅये उलाढाल जाÖत असेल कारण संवाद अिधक कठीण
आहे आिण संघषª होÁयाची श³यता जाÖत आहे. वाढलेÐया संघषाªमुळे सदÖयÂव कमी
आकषªक बनते, Âयामुळे कमªचारी सोडून जाÁयाची श³यता जाÖत असते. Âयाचÿमाणे, munotes.in

Page 18

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
18 स°े¸या संघषाªत पराभूत झालेÐयांना Öवे¸छेने सोडून जाणे िकंवा जबरदÖतीने बाहेर काढणे
अिधक योµय आहे.
आपÐयापैकì अनेकांचा असा आशावादी ŀिĶकोन आहे कì िविवधता ही चांगली गोĶ
असली पािहजे. िविवध संघांना िभÆन ŀĶीकोनातून फायदा झाला पािहजे. संशोधन
सािहÂया¸या दोन मेटा-िवĴेषणाÂमक पुनरावलोकन असे दशªिवते कì लोकसं´याशाľीय
िविवधता मूलत: संघा¸या कामिगरीशी संबंिधत नसते, तर एक तृतीयांश ÿÂय±ात असे
सूिचत करतो कì वंश आिण िलंग िविवधता संघा¸या कामिगरीशी नकाराÂमकåरÂया संबंिधत
आहेत.
ĵेत िकंवा पुŁष कमªचाö यांचे वचªÖव असलेÐया ÓयवसायांमÅये िलंग आिण वांिशक
िविवधतेचे अिधक नकाराÂमक पåरणाम होतात, परंतु अिधक लोकसं´याशाľीय ŀĶ्या
संतुिलत ÓयवसायांमÅये, िविवधता ही समÖया कमी असते. कायª, िश±ण आिण िनपुणता
यातील िविवधता समूहा¸या कामिगरीशी सकाराÂमकपणे संबंिधत आहेत, परंतु हे पåरणाम
खूपच कमी आहेत आिण पåरिÖथतीवर अवलंबून असतात. योµय नेतृÂवामुळे िविवध संघांची
कामिगरी सुधाł शकते. जेÓहा नेते िविवध ÿकारचे िश±ण आिण ²ान असलेÐया
सदÖयांसाठी एक ÿेरणादायी सामाÆय Åयेय ÿदान करतात, तेÓहा संघ खूप सजªनशील
असतात. जेÓहा नेते अशी उिĥĶे ÿदान करत नाहीत, तेÓहा वैिवÅयपूणª संघ Âयां¸या
अिĬतीय कौशÐयांचा फायदा घेÁयात अयशÖवी ठरतात आिण ÿÂय±ात एकसंध कौशÐय
असलेÐया संघांपे±ा कमी सजªनशील असतात.
पुरावे सूिचत करतात कì िविवधतेचे घटक संघा¸या ÿिøयेत हÖत±ेप करतात, िकमान
अÐपावधी कåरता. सांÖकृितक िविवधता ही िविवध ŀिĶकोनांची आवÔयकता असलेÐया
काया«साठी एक मालम°ा असÐयाचे िदसते. परंतु सांÖकृितकŀĶ्या िवषम संघांना
एकमेकांसोबत काम करÁयास आिण समÖया सोडवÁयास िशकÁयात अिधक अडचणी
येतात. यात चांगली बातमी अशी आहे कì या अडचणी कालांतराने दूर होत आहेत. जरी
नÓयाने तयार झालेÐया सांÖकृितकŀĶ्या वैिवÅयपूणª संघ नÓयाने तयार झालेÐया
सांÖकृितकŀĶ्या एकसंध संघांपे±ा कमी कामिगरी करत असले तरी सुमारे ३ मिहÆयांनंतर
हा फरक नाहीसा होतो. सुदैवाने, काही सांिघक कायªÿदशªन-वधªक धोरणे अनेक
संÖकृतéमÅये चांगले कायª करतात असे िदसते.
संघांचा आकार:
संघ लहान ठेवणे हे गट पåरणामकारकता सुधारÁयाची गुŁिकÐली आहे या ÓयĉÓयाशी
बहòतेक त² सहमत आहेत. सवाªत ÿभावी संघांमÅये पाच ते नऊ सदÖय असतात. आिण
त² लोकांची सवाªत कमी सं´या वापłन कायª करÁयास सुचवतात. ŀÔये आिण
कौशÐयांची िविवधता िवकिसत करÁयासाठी केवळ चार िकंवा पाच सदÖयांची आवÔयकता
असू शकते, तर कायªसंघ सदÖय जोडÐयामुळे समÆवय समÖया वेगाने वाढू शकतात. जेÓहा
संघांमÅये जाÖत सदÖय असतात, एकसंधता आिण परÖपर उ°रदाियÂव कमी होते,
सामािजक वेळेचा अपÓयय वाढतो आिण अिधक लोक कमी संवाद साधतात. मोठ्या
संघां¸या सदÖयांना एकमेकांशी समÆवय साधÁयात ýास होतो, िवशेषत: वेळे¸या munotes.in

Page 19

कायª संघ समजून घेणे - II
19 दबावामुळे. जर नैसिगªक कामकाजाचे एकक मोठे असेल आिण सांिघक ÿयÂनांची गरज
असेल तर, गटाचे उप-संघांमÅये िवभाजन करÁयाचा िवचार करायला हवा.
सदÖय ÿाधाÆये:
उ¸च-कायª±म संघ अशा लोकांचा बनलेला असÁयाची श³यता आहे जे गटाचा भाग Ìहणून
काम करÁयास ÿाधाÆय देतात. ÿÂयेक कमªचारी संघातील खेळाडू नसतो. पयाªय िदÐयास,
बरेच कमªचारी संघ सहभागातून Öवतःची िनवड करतील. जे लोक एकट्याने काम करÁयास
ÿाधाÆय देतात Âयांना संघ बनवणे आवÔयक असते, तेÓहा संघाचे मनोबल आिण वैयिĉक
सदÖयां¸या समाधानाला थेट धोका असतो. हा पåरणाम सूिचत करतो कì, संघ सदÖय
िनवडताना, ÓयवÖथापकांनी ±मता, ÓयिĉमÂव आिण कौशÐयांसह वैयिĉक ÿाधाÆयांचा
िवचार केला पािहजे.
ब. संघ ÿिøया:
कायªसंघ पåरणामकारकतेशी संबंिधत अंितम ®ेणी Ìहणजे ÿिøया घटक आहे जसे कì
सामाÆय उĥेशासाठी सदÖयांची वचनबĦता, िविशĶ कायªसंघ उिĥĶांची Öथापना, संघाची
कायª±मता, संघषाªची ÓयवÖथािपत पातळी आिण कमीत कमी सामािजक वेळेचा अपÓयय.
मोठ्या संघांमÅये आिण अÂयंत परÖपरावलंबी असलेÐया संघांमÅये हे िवशेषतः महÂवाचे
ठरते.
जेÓहा ÿÂयेक सदÖयाचे योगदान ÖपĶपणे िदसत नाही, तेÓहा सदÖयांचा Óयिĉगत कल
Âयांचे ÿयÂन कमी करÁयाकडे झुकातो. सोशल वेळेचा अपÓयय, दुसöया शÊदांत वणªन
करायचे झाÐयास, संघ वापरÁयापासून नुकसानीची ÿिøया दशªवते. परंतु संघांनी Âयां¸या
इनपुट¸या बेरजेपे±ा जाÖत आउटपुट तयार केले पािहजेत, जसे कì िविवध गट सजªनशील
पयाªय िवकिसत करतो. ÿदशªन १०-५ समूह ÿिøयांचा समूहा¸या वाÖतिवक
पåरणामकारकतेवर कसा पåरणाम होऊ शकतो हे ÖपĶ करते.
संघांचा वापर अनेकदा संशोधन ÿयोगशाळांमÅये केला जातो कारण ते Öवतंýपणे काम
करणाöया संशोधकांपे±ा अिधक अथªपूणª संशोधन तयार करÁयासाठी िविवध Óयĉé¸या
िविवध कौशÐयांचा आधार घेतात.

(ľोत - Based on Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Education. )

munotes.in

Page 20

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
20 सामाÆय योजना आिण उĥेश:
ÿभावी संघ Âयां¸या संघा¸या Åयेयाचे िवĴेषण कłन, ते Åयेय साÅय करÁयासाठी उिĥĶे
िवकिसत करतात आिण उिĥĶे साÅय करÁयासाठी धोरणे तयार कłन सुŁवात करतात.
सातÂयाने चांगली कामिगरी करणाö या संघांनी काय आिण कसे केले पािहजे याची ÖपĶ
जाणीव ÿÖथािपत केली आहे.
यशÖवी संघांचे सदÖय एकिýतपणे आिण वैयिĉकåरÂया Âयां¸या Öवतः¸या उĥेशावर चचाª
करÁयासाठी, आकार देÁयासाठी आिण सहमती देÁयासाठी ÿचंड वेळ आिण ÿयÂन
करतात. ते कोणÂयाही आिण सवª पåरिÖथतीत िदशा आिण मागªदशªन ÿदान करते. निशबात
चांगले िनयोजन कौशÐय नसलेले संघ आहेत; चुकìची योजना पूणªपणे अंमलात आणणे हे
गामावÁयाचे कारण आहे. कायª िशकणे आिण Âयात ÿािवÁय िमळवणे िकंवा कायª करणे हे
Âयांचे Åयेय आहे कì नाही यावरही संघांनी सहमती दशªिवली पािहजे; पुरावे असे सूिचत
करतात कì िशकÁयावरील िभÆन ŀĶीकोन िवŁĦ कामिगरीची लàये एकूण संघा¸या
कामिगरीची पातळी कमी करतात. असे िदसून येते कì Åयेय अिभमुखतेतील हे फरक चचाª
आिण मािहतीची देवाणघेवाण कłन Âयांचे पåरणाम कमी करतात.
थोड³यात, संघातील सवª कमªचारी एकाच ÿकार¸या Åयेयासाठी असणे महßवाचे असते.
ÿभावी कायªसंघ देखील ÿिति±Įता दशªवतात, याचा अथª ते जेÓहा आवÔयक असेल तेÓहा
Âयां¸या माÖटर Èलॅनवर िवचार करतात आिण समायोिजत करतात. संघाची योजना चांगली
असली पािहजे, परंतु जेÓहा आवÔयक असेल तेÓहा पåरिÖथती ते तयार आिण जुळवून
घेÁयास स±म असले पािहजे. िवशेष Ìहणजे, काही पुरावे असे सूिचत करतात कì उ¸च
ÿिति±Įता असलेले संघ Âयां¸या संघा¸या सदÖयांमधील परÖपरिवरोधी योजना आिण
Åयेयांशी जुळवून घेÁयास अिधक स±म असतात.
िविशĶ Åयेये:
यशÖवी संघ Âयां¸या सामाÆय उĥेशाचे िविशĶ, मोजता येÁयाजोगे आिण वाÖतववादी
कामिगरी¸या लàयांमÅये łपांतरीत करतात. िविशĶ उिĥĶे हे सुÖपĶ संÿेषण सुलभ
करतात. ते संघांना िनकाल िमळिवÁयावर Âयांचे ल± क¤िþत करÁयात मदत करतात.
वैयिĉक उिĥĶांवरील संशोधनाशी सुसंगत, सांिघक उिĥĶे देखील आÓहानाÂमक असावीत.
कठीण परंतु साÅय करÁयायोµय उिĥĶे संघाची कामिगरी वाढवतात ºया िनकषांसाठी ते
िनिIJत केले गेले आहेत. तर, उदाहरणाथª, सं´यांसाठीची उिĥĶे सं´या वाढवतात,
अचूकतेची उिĥĶे अचूकता वाढवतात, इ.
संघ कायª±मता:
ÿभावी संघांचा Öवत:वर िवĵास असतो; Âयांना िवĵास असतो कì ते यशÖवी होऊ
शकतात. याला सांिघक पåरणामकारकता Ìहणतात. जे संघ यशÖवी झाले आहेत ते
भिवÕयातील यशाबĥल Âयांचा Öवतःचा िवĵास वाढवतात, ºयामुळे Âयांना अिधक कठोर
पåर®म करÁयाची ÿेरणा िमळते. munotes.in

Page 21

कायª संघ समजून घेणे - II
21 दोन पयाªय संघाला छोटे यश िमळवÁयात मदत करत आहेत ºयामुळे Âयां¸यात
आÂमिवĵास िनमाªण होतो आिण सदÖयांची तांिýक आिण आंतरवैयिĉक कौशÐये
सुधारÁयासाठी ÿिश±ण िदले जाते. संघातील सदÖयांची ±मता िजतकì जाÖत असेल,
िततकाच संघ आÂमिवĵास वाढेल आिण Âया आÂमिवĵासावर पåरणाम करÁयाची ±मता
वाढेल.
मानिसक ÿाłपे:
ÿभावी कायªसंघ अचूक मानिसक ÿाłपं सामाियक करतात - संघा¸या वातावरणातील
मु´य घटकांचे संघिटत मानिसक ÿितिनिधÂव जे कायªसंघ सदÖयांमÅये सामाियक केली
जातात. जर संघातील सदÖयांमÅये चुकìची मानिसक ÿाłपं असतील, जे िवशेषतः तीĄ
तणावाखाली असलेÐया संघांसोबत असÁयाची श³यता असते, तर Âयां¸या कामिगरीवर
पåरणाम होतो.
जर संघातील सदÖयांकडे गोĶी कशा कराय¸या याबĥल िभÆन कÐपना असतील, तर
कायªसंघ काय करावे लागेल यावर ल± क¤िþत करÁयाऐवजी पĦतéसोबत लढेल. संघ
बोधनाबाबत ६५ Öवतंý अËयासां¸या एका पुनरावलोकनात असे आढळून आले कì
सामाियक मानिसक ÿाłप असलेले कायªसंघ एकमेकांशी अिधक परÖपरसंवादात वारंवार
गुंतलेले होते, अिधक ÿेåरत होते, Âयां¸या कामाबĥल अिधक सकाराÂमक ŀĶीकोन ठेऊन
होते आिण Âयां¸याकडे वÖतुिनķपणे गुणांकन केलेÐया कामिगरीचे उ¸च Öतर होते.
संघषª पातळी:
संघातील संघषª हा वाईट असेलच असे नाही. संघषाªचा संघा¸या कामिगरीशी गुंतागुंतीचा
संबंध असतो. नातेसंबंधातील संघषª - जे परÖपर िवसंगती, तणाव यावर आधाåरत असतात
- जवळजवळ नेहमीच अकायª±म असतात. तथािप, जेÓहा संघ िनयिमत कायªकृती करत
नाहीत, तेÓहा कायª सामúीबĥल मतभेद िनमाªण होतात, ºयाला कायª संघषª Ìहणतात, जे
चच¥ला उ°ेजन देते, समÖया आिण पयाªयांचे गंभीर मूÐयांकन करÁयास ÿोÂसाहन देते
आिण हेच चांगले संघिनणªय घेÁयाकडे नेऊ शकते.
चीनमÅये केलेÐया एका अËयासात असे आढळून आले आहे कì कायªसंघा¸या
कामिगरी¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात मÅयम Öतरावरील कायªसंघषª सकाराÂमकपणे सांिघक
सजªनशीलतेशी संबंिधत होते, परंतु कायªसंघषाªचे अÂयंत कमी आिण उ¸च Öतर हे दोÆही
नकाराÂमकपणे सांिघक कामिगरीशी संबंिधत होते. दुस-या शÊदात सांगायचे तर, संघाने
सुŁवातीला सजªनशील कायª कसे करावे याबĥल खूप जाÖत आिण खूप कमी मतभेद हे
कामिगरी रोखू शकतात. संघषा«चे िनराकरण करÁया¸या पĦतीमुळे ÿभावी आिण अÿभावी
संघांमधील फरक देखील होऊ शकतो. ३७ Öवाय° कायª गटांनी केलेÐया सतत¸या
िटÈपÁयां¸या अËयासातून असे िदसून आले आहे कì ÿभावी कायªसंघ समÖयांवर ÖपĶपणे
चचाª कłन संघषª सोडवतात, तर अÿभावी कायªसंघांनी Óयिĉमßवांवर आिण गोĶी
सांगÁया¸या पĦतीवर अिधक ल± क¤िþत केले होते.
munotes.in

Page 22

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
22 सामािजक वेळेचा अपÓयय:
आपण आधी नमूद केÐयाÿमाणे, Óयĉì समूहा¸या ÿयÂनांवर सामािजक वेळेचा अपÓयय
आिण तटबंदीमÅये ÓयÖत राहó शकतात कारण Âयांचे िविशĶ योगदान ओळखले जाऊ
शकत नाही. ÿभावी संघ Âया¸या सदÖयांना वैयिĉकåरÂया आिण संघा¸या उĥेशासाठी,
Åयेयांसाठी आिण ŀिĶकोनासाठी जबाबदार बनवून या ÿवृ°ीला कमी करतात. Ìहणून,
सदÖयांना ते वैयिĉकåरÂया कशासाठी जबाबदार आहेत आिण ते संघासाठी संयुĉपणे कसे
जबाबदार आहेत हे ÖपĶ असले पािहजे.
२.४ Óयĉéना संघातील खेळाडूंमÅये बदलणे सामूिहकतेवर उ¸च गुण िमळवणाöया देशांमÅये संघ चपखल बसतात. पण जर एखाīा
संÖथेला Óयĉìवादी समाजात जÆमलेÐया आिण वाढलेÐया Óयĉé¸या लोकसं´येमÅये
संघांची कायª ओळख कłन īायची असेल तर? एका मोठ्या कंपनीतील एका अनुभवी
कमªचाöयाने, ºयाने Óयिĉवादी देशातील Óयिĉवादी कंपनीत चांगले काम केले होते, Âयांनी
संघात सामील होÁया¸या अनुभवाचे वणªन केले: “मी माझा धडा िशकत आहे. २० वषाªत
मा»या पिहÐया नकाराÂमक कामिगरीचे मूÐयांकन झाले आहे.” Âयामुळे संघटना संघाची
पåरणामकारकता वाढवÁयासाठी - वैयिĉक योगदानकÂया«ना संघ सदÖय बनवÁयासाठी
काय कł शकतात? येथे Óयĉéना संघ खेळाडू बनवÁयाचा ÿयÂन करणाöया
ÓयवÖथापकांसाठी पयाªय आहेत.
िनवडणे: संघातील खेळाडूंना िनयुĉ करणे:
ÿभावी संघ खेळाडू होÁयासाठी काही लोकांकडे आधीच आंतरवैयिĉक कौशÐये असतात.
कायªसंघ सदÖयांना िनयुĉ करताना, उमेदवार Âयां¸या कायªसंघा¸या भूिमका तसेच तांिýक
आवÔयकता पूणª कł शकतील याची खाýी करणे गरजेचे असते. कायाªत सांिघक कौशÐय
नसलेÐया उमेदवारांचा सामना करताना, ÓयवÖथापकांकडे तीन पयाªय असतात. ÿथम,
Âयांना कामावर न घेणे. तुÌहाला Âयांना कामावर ¶यायचे असÐयास, Âयांनाच काय¥ िकंवा
पदांवर िनयुĉ करणे ºयांना संघ कायाªची आवÔयकता नाही. जर ते श³य नसेल, तर Âया
उमेदवारांना संघातील खेळाडू बनवÁयासाठी ÿिश±ण ÿदान कł शकतात. संघांभोवती
कायाªची पुÆहा रचना करÁयाचा िनणªय घेणाöया ÿÖथािपत संÖथांमÅये, काही कमªचारी
संघातील खेळाडू होÁयास िवरोध करतील आिण ते कदािचत ÿिशि±त नसतील. दुद¨वाने,
ते सहसा संघा¸या ŀिĶकोनाचे बळी ठरतात.
काहीही असो परंतु संघ तयार करणे Ìहणजे अनेकवेळा सवō°म ÿितभेला कामावर
घेÁया¸या आúहाचा ÿितकार केÐया सारखे असते. वैयिĉक वैिशĶ्ये देखील काही लोकांना
िविवध संघांमÅये काम करÁयासाठी चांगले उमेदवार बनवतात. ºया सदÖयांना कठीण
मानिसक कोडी सोडवायला आवडते अशा सदÖयांनी बनलेले कायªसंघ अिधक ÿभावी
वाटतात आिण वय व िश±णातील िविवधतेतून िनमाªण झालेÐया अनेक ŀिĶकोनांचा फायदा
ते घेतात.
munotes.in

Page 23

कायª संघ समजून घेणे - II
23 ÿिश±ण: संघ खेळाडू तयार करणे:
ÿिश±ण त² असे सराव आयोिजत करतात जे कमªचाö यांना िमळू शकणारे समाधान
संघकायाªने अनुभवू िदले जातात. कायªशाळा कमªचाöयांना Âयांची समÖया सोडवणे, संवाद,
वाटाघाटी, संघषª-ÓयवÖथापन आिण ÿिश±ण कौशÐये सुधारÁयात मदत करतात. ÿभावी
संघ िवकिसत करणे एका राýीत श³य होत नाही - यासाठी वेळ लागतो.
पुरÖकृत करणे: एक चांगला संघ खेळाडू होÁयासाठी ÿोÂसाहन ÿदान करणे:
एखाīा संÖथेची ब±ीस ÿणाली ÖपधाªÂमक ÿयÂनांऐवजी सहकारी ÿयÂनांना ÿोÂसाहन
देणारी बनिवÁयासाठी Âयावर पुÆहा कायª करणे आवÔयक आहे. संघा¸या जीवनात श³य
ितत³या लवकर सहकारी Öवर Öथािपत करणे सहसा चांगले असते. आपण आधीच नमूद
केÐयाÿमाणे, जे संघ ÖपधाªÂमक ते सहकारी ÿणालीकडे वळतात ते Âवåरत मािहती
सामाियक करत नाहीत आिण तरीही ते घाईघाईने, िनकृĶ दजाªचे िनणªय घेतात. वरवर
पाहता, ÖपधाªÂमक गटातील कमी िवĵासाची जागा Âवåरत पुरÖकार ÿणालीमÅये पटकन
बदल कłन उ¸च िवĵासाने बदलली जाऊ शकत नाही. या समÖया सातÂयाने सहकारी
ÿणाली असलेÐया संघांमÅये िदसत नाहीत. नवीन सहकाöयांना ÿिशि±त कłन, मािहतीची
देवाणघेवाण कłन, संघातील संघषा«चे िनराकरण करÁयात मदत कłन आिण आवÔयक ते
नवीन कौशÐयांमÅये ÿभुÂव िमळवून कायªसंघ सदÖय Ìहणून ÿभावीपणे काम करणाöया
Óयĉéना पदोÆनती, वेतन वाढ आिण इतर ÿकारची ओळख िदली जायला हवी. याचा अथª
वैयिĉक योगदानाकडे दुलª± केले पािहजे असा नाही; Âयाऐवजी, Âयांनी संघासाठी
िनःÖवाथª योगदान देऊन संघाला संतुिलत केले पािहजे.
शेवटी, कमªचाö यांना टीमवकªमधून िमळू शकणारे आंतåरक पुरÖकार िवसł नका. यशÖवी
संघाचा भाग बनणे रोमांचक आिण समाधानकारक असते. Öवत: ¸या आिण सहकाöयां¸या
वैयिĉक िवकासाची संधी हा एक अितशय समाधानकारक आिण फायīाचा अनुभव असू
शकतो.
२.५ संघ हे नेहमीच उ°र असू शकत नाही वैयिĉक कामापे±ा संघकायाªमÅये जाÖत वेळ आिण अनेकदा जाÖत संसाधने लागतात.
कायªसंघांनी संÿेषणा¸या मागÁया, ÓयवÖथािपत करÁयासाठी संघषª आिण धावÁयासाठी
बैठका वाढवÐया आहेत. Ìहणून, संघ वापरÁयाचे फायदे खचाªपे±ा जाÖत असले पािहजेत
परंतु नेहमीच असे नसते. कायªसंघ कायाªिÆवत करÁयासाठी घाई करÁयापूवê, कायाªसाठी
सामूिहक ÿयÂनांची आवÔयकता आहे िकंवा Âयाचा फायदा होईल कì नाही हे काळजीपूवªक
मूÐयांकन करावे लागेल. Âयाकåरता तीन चाचÁया आहेत.
ÿथम, एकापे±ा जाÖत ÓयĉéĬारे काम अिधक चांगले केले जाऊ शकते का? यासाठी एक
चांगला सूचक Ìहणजे कामाची जिटलता आिण वेगवेगÑया ŀĶीकोनांची आवÔयकता.
िविवध इनपुटची आवÔयकता नसलेली साधी काय¥ कदािचत Óयĉéवर सोपवली जातील.
दुसरे, कायª समूहातील लोकांसाठी एक सामाÆय उĥेश िकंवा उिĥĶांचा संच तयार करते जे
वैयिĉक उिĥĶां¸या एकिýततेपे±ा जाÖत आहे? नवीन-वाहन िवतरकां¸या अनेक सेवा munotes.in

Page 24

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
24 िवभागांनी úाहक-सेवा लोक, मेकॅिनक, भाग िवशेष² आिण िवøì ÿितिनधी यांना जोडणारे
कायªसंघ सुł केले आहेत. úाहकां¸या गरजा योµयåरÂया पूणª झाÐया आहेतना याची खाýी
करÁयासाठी अशा संघ सामूिहक जबाबदारी अिधक चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत कł
शकतात.
गटातील सदÖय एकमेकांवर अवलंबून आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करÁयासाठी अंितम
चाचणी आहे. जेÓहा काया«मÅये परÖपरावलंबन असते तेÓहा कायªसंघ वापरणे अथªपूणª
असते. संपूणª यश ÿÂयेका¸या यशावर अवलंबून असते आिण ÿÂयेकाचे यश इतरां¸या
यशावर अवलंबून असते. उदाहरणाथª सॉकर, एक ÖपĶ सांिघक खेळ आहे. यशासाठी
परÖपरावलंबी खेळाडूंमÅये मोठ्या ÿमाणात समÆवय आवÔयक असतो. याउलट, श³यतो
åरले वगळता, पोहÁयाचे संघ खरे पाहता हे संघ नाहीत. ते वैयिĉकåरÂया कामिगरी
करणाöया Óयĉéचे गट आहेत; ºयांची एकूण कामिगरी केवळ Âयां¸या वैयिĉक कामिगरीची
एकूण बेरीज आहे.
२.६ सारांश थोड³यात, संघांची लोकिÿयता, गट आिण संघांमधील फरक यांचा अËयास केÐयानंतर,
आपÐयाला मागील ÿकरणातील संघांचे ÿकार देखील समजले. येथे आपण ÿभावी संघ
तयार करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया ÿयÂनांचा अËयास केला. पुÆहा, एक यशÖवी संघ
बनवणे ही देखील एक मोठी जबाबदारी आहे. ÓयवÖथापक िकंवा संÖथा याला कसे सामोरे
जाऊ शकते याचे आपण िवĴेषण करतो. अशा अनेक Óयĉì आहेत ºया Öवतंýपणे काम
करÁयास ÿाधाÆय देतात. Âयामुळे Âयांना संघाचा भाग होÁयासाठी स±म बनवणे खरोखरच
ÿयÂनशील आहे. ÿÂयेक Óयĉì अिĬतीय आहे आिण Ìहणून Âयांची Öवतःची मते आहेत.
Âयामुळे या संघषाªला सामोरे जाणे आिण संघषाªवर चचाª करÁयाचा िनरोगी मागª तयार करणे
खरोखर महÂवाचे आहे. संघटनाÂमक रचनेमÅये संघ महßवाचे आहेत. परंतु ÿÂयेक
पåरिÖथती िकंवा ÿकÐपाला संघाची आवÔयकता नसते, काही काय¥ वैयिĉकåरÂया देखील
केली जाऊ शकतात Âयामुळे कमªचाöयाची पूणª ±मता वापरÁयासाठी पåरिÖथती¸या या
आवÔयकतांमÅये फरक करणे आवÔयक आहे. हीच यशÖवी संघटनाÂमक कामिगरीची
गुŁिकÐली आहे.
२.७ ÿij िदघª उ°रे िलहा:
अ) संÖथा संघ खेळाडू कसे तयार कł शकतात?
ब) संघांĬारे केलेÐया कामापे±ा Óयĉéनी केलेÐया कामास केÓहा ÿाधाÆय िदले जाते?
क) संघ ÿभावी आहेत कì नाही हे कोणÂया पåरिÖथती िकंवा संदभª घटक ठरवतात?
munotes.in

Page 25

कायª संघ समजून घेणे - II
25 २.८ संदभª  Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra,, N.(2013) Organizational
Behavior (15th Edition)Pearson Education.
 J. R. Katzenbach and D. K. Smith, The Wisdom of Teams
(Cambridge, MA: Harvard University Press, 1993), pp. 21, 45, 85;
and D. C. Kinlaw, Developing Superior Work Teams (Lexington,
MA: Lexington Books, 1991), pp. 3 –21.
 J. H. Shonk, Team -Based Organizat ions (Homewood, IL: Business
One Irwin, 1992); and M. A. Verespej, “When Workers Get New
Roles,” Industry Week (February 3, 1992), p. 11.
 G. Bodinson and R. Bunch, “AQP’s National Team Excellence
Award: Its Purpose, Value and Process,” The Journal for Qu ality and
Participation (Spring 2003), pp. 37 –42
 C. W. Langfred, “The Downside of Self -Management: A
Longitudinal Study of the Effects of Conflict on Trust, Autonomy,
and Task Interdependence in Self -Managing Teams,” Academy of
Management Journal 50, no. 4 (2007), pp. 885 –900.

*****



munotes.in

Page 26

26 ३
संघषª आिण वाटाघाटी
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ पåरचय
३.२ संघषाªची Óया´या
३.३ संघषाª¸या िवचारांमÅये संøमण
३.४ संघषª ÿिøया
३.५ वाटाघाटी
३.५.१ वाटाघाटéचे ŀĶीकोन
३.५.२ एकािÂमक सौदेबाजी
३.५.३ वाटाघाटी ÿिøयेचे पाच टÈपे
३.५.४ ÿभावी वाटाघाटीसाठी मागªदशªक तßवे
३.५.५ ÿभावी वाटाघाटीमधील वैयिĉक फरक
३.६ जागितक पåरणाम
३.७ सारांश
३.८ ÿij
३.९ संदभª
३.० उिĥĶे हा पाठ वाचÐयानंतर तुÌही खाली ल बाबéसाठी स±म Óहाल:
 संघषाªची Óया´या आिण संघषाª¸या िविवध ŀिĶकोनांवर चचाª. संघषª ÿिøया ÖपĶ
करणे आिण संघषª हाताळÁया¸या शैली समजून घेणे.
 वाटाघाटीची संकÐपना ÖपĶ करणे.
 सौदेबाजीची रणनीती समजून घेणे.
३.१ पåरचय संघषª हे हजारो वषा«पासून सुł आहेत. १८०० ¸या औīोिगक øांती¸या काळात कामगार
संघटना आिण ÓयवÖथापनामÅये मतभेद होते आिण संघषª िहंसक पĦतीने सोडवले गेले.
आज, पåरिÖथती बदलली आहे आिण औīोिगक संघषª अिधक सलो´याने सोडवले
जातात . ते िनयोĉे आिण कमªचारी यां¸यातील सहकायाª¸या भावनेने सोडवले जातात . munotes.in

Page 27

संघषª आिण वाटाघाटी
27 वाटाघाटी हा संघषª सोडवÁयासाठी अवलंबलेÐया धोरणांपैकì एक आहे. वाटाघाटी ही मन
वळवÁयाची कला आहे. वाटाघाटी करणारा (िनगोिशएटर ) इतरांना Âयाचा युिĉवाद
ऐकÁयासाठी आिण तुमचे Åयेय साÅय करÁयासाठी इतरांनी तुÌहाला कशी मदत करावी हे
ठरिवÁयास ÿवृ° करतो . या पाठात वाटाघाटी¸या िवतरणाÂमक आिण एकािÂमक धोरणावर
चचाª केली गेली आहे.
३.२ संघषाªची Óया´या मतभेद िकंवा ट³कर असताना संघषª अिÖतÂवात येत असतो . यात दोÆही प±ांनी
पåरिÖथती परÖपरिवरोधी मानली पािहजे. संघषª हा एखाīा ÓयĉìमÅये असू शकतो जेÓहा
Âयाला Âयाची Åयेये एकमेकांशी Öपधाª करताना िदसतात . तसेच संघषª हा Óयĉì, गट िकंवा
संÖथांमÅये ही असू शकतो .
चुंग आिण मेिगÆÖटन यांनी िवसंगत िकंवा िवरोधाभासी गरजा, कÐपना , आवडी िकंवा लोक
यां¸यातील संघषª अशी संघषाªची Óया´या केली. जेÓहा Óयĉì िकंवा गट हे दोÆही प±ांना
समाधानकारकपणे ÿाĮ कł शकत नाहीत अशी उिĥĶे समोर येतात तेÓहा संघषª उĩवतो .
ही Óया´या समूहातील वैयिĉक सदÖयांमधील संघषा«वर जोर देते. यात Öवतः Óयĉìने
अनुभवलेÐया संघषाªचा उÐलेख नाही.
येथे आपण संघटनांमधील संघषा«बĥल अिधक संबंिधत आहोत . या ÿकारचा संघषª खालील
Óया´येĬारे अधोरेिखत केला जाऊ शकतो .
संघषª ही एक अशी ÿिøया आहे, ºयाची सुŁवात तेÓहा होते जेÓहा एका प±ाचा असा समज
होतो कì दुसö या प±ावर नकाराÂमक पåरणाम झाला आहे िकंवा ºयाची ÿथिमकतेने
काळजी ¶यायला हवी अशा एखाīा गोĶीवर नकाराÂमक पåरणाम होणार आहे. या
Óया´येचा अथª असा आहे कì जेÓहाही कोणÂयाही चालू िøयाकलापांमÅये
परÖपरसंवादा¸या िवरोधी मयाªदा ओलांडÐया जातात , तेÓहा संघषाªची सुŁवात होते.
संघटनाÂमक Öतरावर िविवध ÿकारचे संघषª अनुभवले गेले आहेत ते पुढीलÿमाणे:
 Åयेयांची असंगतता.
 तÃयां¸या ÖपĶीकरणावरील फरक.
 वतªनाÂमक अपे±ांवर आधाåरत मतभेद.
संघषाªचे िविवध िवचार समजून घेÁयापूवê संघषª आिण Öपधाª यातील फरक समजून घेणे
आवÔयक आहे. जेÓहा दोन िकंवा अिधक Óयĉéची उिĥĶे िवसंगत असतात परंतु ते Âयांचे
Åयेय साÅय करÁयाचा ÿयÂन करत असताना ते एकमेकांमÅये ÓयÂयय आणत नाहीत तेÓहा
Öपधाª होतात . संघषª तेÓहा उĩवतो जेÓहा Óयĉì िकंवा गटांची िवसंगत उिĥĶे असतात
आिण ते Âयांचे Åयेय गाठÁया चा ÿयÂन करत असताना एकमेकांमÅये हÖत±ेप करÁयाचा
ÿयÂन करतात . munotes.in

Page 28

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
28 अशा ÿकारे, Öपध¥त कोणीही दुसöयाचे ÿयÂन हाणून पाडÁयाचा िकंवा िनराश करÁयाचा
ÿयÂन करत नाही. वाÖतिवक जीवनात Öपधाª आिण संघषª यातील फरक तेÓहाच खरा
राहतो जेÓहा ती िनरोगी Öपधाª असते. उदा., िøकेट¸या खेळात, Öपध¥मÅये सामाÆयतः
संघषाªचाही समावेश असतो .
३.३ िवरोधाभासी िवचारांमधील संøमण गेÐया काही दशकात संघटनांमधील संघषाªकडे पाहÁया¸या ŀिĶकोनात बदल झाला आहे.
गट आिण संघटनांमधील संघषाª¸या भूिमकेबĥल मत आिण िवचारांमÅये मतभेद आहेत.
संघषाªबाबतची िभÆन मते पुढीलÿमाणे:
 संघषाªचा पारंपाåरक ŀिĶकोन .
 संघषाªचा मानवी संबंधांचा ŀिĶकोन .
 संघषाªचा परÖपरसंवादी ŀिĶकोन .
आपण या ÿÂयेकाची थोड³यात चचाª कł:
१) संघषाªचा पारंपाåरक ŀĶीकोन:
हे १९३० आिण १९४० ¸या दशकात ÿचिलत असलेले एक मत होते. या मताने खालील
बाबéवर जोर िदला;
 संघटनेतील संघषª अनावÔयक आिण हािनकारक होते.
 संÖथेतील संघषª हे खराब संवाद, िवĵासाचा अभाव आिण लोकांमधील
मोकळेपणामुळे झाले.
 कमªचाö यां¸या गरजा आिण आकां±ा समजून घेÁयात ÓयवÖथापकांचे अपयश हे
संघषाªचे आणखी एक मु´य ľोत होते. वरील हे िबघाड दुŁÖत केÐयास संÖथा
सुरळीतपणे कायª करतील .
संघषाªचा पारंपाåरक ŀिĶकोन हा संघषª िनमाªण करणाöया लोकांकडे पाहÁयाचा एक अितशय
सोपा ŀĶीकोन आहे. संघषª टाळÁयासाठी संघषाª¸या कारणांवर ल± क¤िþत केले पािहजे
आिण दोष दूर केले पािहजे, जेणेकłन गट आिण संÖथाÂमक कामिगरी सुधारली जाऊ
शकते.
संशोधन संÖथेतील अËयास हे संघषª िनराकरण करÁया¸या या ŀिĶकोनास समथªन देत
नाहीत . अËयासातून असे िदसून आले आहे कì संघषाªचे िनराकरण करÁयाचा हा ŀिĶकोन
गटाची कायª±मता सुधारतो.
संघषाªचा पारंपाåरक ŀिĶकोन हा तेÓहा बदलू लागला , जेÓहा संशोधकांना हे समजू लागले
कì संघटनाÂमक संघषª नेहमीच ÓयवÖथापना¸या ýुटéचे फिलत नसतात . संघषाª¸या
सÅया¸या ŀिĶकोनाला संघषाªचा परÖपरसंवादी ŀिĶकोन असे Ìहणता त. munotes.in

Page 29

संघषª आिण वाटाघाटी
29 २) संघषाªचा मानवी संबंधांचा ŀिĶकोन:
या ŀिĶकोनाचा असा िवĵास आहे कì संघषª ही सवª गट आिण संघटनांमÅये नैसिगªक घटना
आहे. संघषª हा परÖपरसंवादाचा अपåरहायª भाग असÐयामुळे, मानवी संबंधां¸या ÿवाहने
संघषª Öवीकारला आहे, ही समूह जीवनाची नैसिगªक घटना आहे. या ÿवाहाचा असा िवĵास
आहे कì संघषª नाहीसा होऊ शकत नाही. १९४० ¸या उ°राधाªपासून ते ७० ¸या
दशका¸या मÅयापय«त संघषाªचा हा ŀिĶकोन ÿबळ होता.
३) संघषाªचा परÖपरसंवादी ŀिĶकोन:
हे सूिचत करतो कì एखाīा संÖथेची रचना आिण संचालन िकतीही केले जात असले तरी
संघषª हा ित¸या कायाªचा अपåरहायª आिण आवÔयक भाग आहे.
सामंजÖयपूणª आिण शांततािÿय गट उदासीन होÁयाची श³यता असते आिण Âयांना बदल
आिण नािवÆयपूणª कÐपनांमÅये Łिच नसते. परÖपरसंवादवादी ŀĶीकोन , गटाला सातÂयाने
संघषाªची िकमान पातळी राखÁयासाठी ÿोÂसािहत करते. हे गटाला Óयवहायª, Öव समी±क
आिण सजªनशील ठेवते. या मताचा अजूनही असा िवĵास आहे कì संघषाªचा अितरेक
एखाīा Óयĉìला हानी पोहोचवू शकतो आिण संÖथेचे संÖथे¸या Åयेय पूतê¸या मागाªत
अडथळा िनमाªण कł शकते. परंतु संघषाªमुळे संघटना अिधक ÿभावी ठरते.
परÖपरसंवादवादी ŀिĶकोनाचा असा िवĵास आहे कì संघषª कायाªÂमक िकंवा अकायª±म
असू शकतात . कायाªÂमक संघषª हे संघषा«चे रचनाÂमक Öवłप आहेत; ते नािवÆयपूणª उपाय
शोधू शकतात आिण संÖथे¸या कामकाजावर ÿभाव टाकू शकतात .
कायाªÂमक संघषª:
ते संघषाªचे रचनाÂमक Öवłप आहेत आिण Âयातून नािवÆयपूणª उपाय होऊ शकतात .
कायाªÂमक संघषª दोन कÐपना , उिĥĶे आिण प± यां¸यातील संघषाªचा संदभª देते जे
कमªचारी आिण संÖथेचे कायªÿदशªन सुधारतात. एखाīा संÖथे¸या ÿभावी कायाªसाठी असे
संघषª आवÔयक असतात . चांगÐया ÿकारे ÓयवÖथािपत केलेले संघषª हे कामगारांना
अपेि±त असलेले आिण समÖया सोडवÁयास मदतीचे ठरतात , आÂमिवĵासाचा अनुभव
कłन देणारे आिण नातेसंबंध मजबूत करणारे ठरतात .
कायाªÂमक संघषाªचे फायदे आहेत:
ते कोणÂया समÖया अिÖतÂवात आहेत, Âयात कोण सामील आहे आिण समÖया कशी
सोडवायची याबĥल जागłकता वाढवतात .
ते संÖथे¸या सदÖयांना ÿेåरत करतात . ते समÖयांवर ल± क¤िþत करतात आिण संघषª
सोडवÁयासाठी योजना तयार करÁयास ÿवृ° करतात .
संघषª हे बदलाला ÿोÂसाह न देतात. Óयĉéना अÆयाय , अकायª±मता आिण िनराशेची जाणीव
होते आिण Âयांना सुधारÁयाची गरज भासू लागते. munotes.in

Page 30

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
30 संघषाªमुळे मनोबल आिण एकसंधता वाढते. संघटनाÂमक सदÖय एकý येतात, चचाª
करतात आिण Âयांची िनराशा आिण नाराजी दूर करतात . संघषाªतून ते एकमेकां¸या गरजा,
शैली आिण मूÐये जाणून घेतात.
उ¸च दजाª¸या चचाª तेÓहा पåरणाम Öवłप होतात जेÓहा एखादी Óयĉì Âयांचे िवरोधी िवचार
आिण ŀĶीकोन Óयĉ करते. नवीन िनणªय िवकिसत करÁयासाठी एकमेकांची मािहती
सामाियक केली जाते आिण तपासली जाते.
संघषª Łिच आिण सजªनशीलतेला उ°ेिजत करते.
संघषª एकý काम करÁया¸या ÿवृ°ीमÅये भर घालतो . काही लोक मनोरंजना¸या इतर
ÿकारां¸या तुलनेत संघषाªचा आनंद घेतात.
संघषª Öवतःची समी±ा करÁयाची आिण संपूणª संÖथेची समी±ा करÁयाची संधी पुरवतो.
संघषª आिण संÖथे¸या कामिगरीमधील संबंध वø आलेखा Ĭारे दशªिवला जातो.
संÖथाÂमक कामिगरी
संघषाªची पातळी
जेÓहा संघषª पातळी अÂयंत उ¸च िकंवा अÂयंत कमी असते तेÓहा संघटनाÂमक कामिगरी
कमी असते. संघषाªचे मÅयम Öतर संÖथाÂमक कामिगरी¸या उ¸च पातळीवर योगदान
देतात.
संघषाª¸या िनÌन पातळी ¸या पåरिÖथतीत , उ°ेजना आिण आवेगा¸या अभावामुळे देखील
कामिगरी िनÌन असते. संÖथेतील वातावरण इतके आरामदायक आहे कì कमªचारी खूप
आÂमसंतुĶ होतात , वातावरण बदलÁयाची गरज वाटत नाही. उलटप±ी , जेÓहा संघषाªची
पातळी खूप जाÖत असते तेÓहा अपुö या समÆवय आिण सहकायाªमुळे संÖथे¸या कायª±मतेचे
नुकसान होते. Óयĉì Öवतःचा बचाव करÁयात िकंवा इतरांवर हÐला करÁयात अिधक वेळ
घालवतात .
जेÓहा संघषाªची मÅयम पातळी असते तेÓहाच कामिगरी¸या इĶतम पातळीचा पåरणाम होतो.
संघषाªची इĶतम पातळी नवीन कÐपना आिण िनराकरणासा ठी सजªनशील शोधास उ°ेजना
देते.
संघटने¸या ÿभावी कामिगरीसाठी संघषª अपåरहायª आिण आवÔयक आहे. अकायª±म संघषª
हे सहसा गटा¸या कामिगरीमÅये ÓयÂयय आणतात .
अकायª±म संघषª हे ते संघषª आहेत जे Åयेय साÅय करÁयात अडथळा आणू शकतात
आिण गटा¸या कामिगरी वर पåरणाम कł शकतात . तीन ÿकारचे संघषª खालीलÿमाणे
आहेत:
संघषª हे सामúी आिण कामा¸या उिĥĶांशी संबंिधत असू शकतात , अशा संघषा«ना कायª
संघषª Ìहणतात . munotes.in

Page 31

संघषª आिण वाटाघाटी
31 जे संघषª परÖपर संबंधांवर ल± क¤िþत करतात अशा संघषा«ना नातेसंबंध संघषª Ìहणतात .
कायª कसे केले जाऊ शकते िकंवा कसे केले जावे यासंबंधीचा संघषª Ìहणजे ÿिøया संघषª.
अËयास असे दशªिवते कì नातेसंबंधातील संघषª नेहमीच अकायª±म असतात . नातेसंबंध
संघषª सहसा ÓयिĉमÂवात संघषª िनमाªण करतात आिण परÖपरांतील समज कमी करतात .
अशा संबंधांमÅये ÓयवÖथापकांना Óयिĉमßवातील संघषª सोडवÁयासाठी बराच वेळ
घालवावा लागतो .
ÿिøया संघषाªची िनÌन पातळी असणे आिण कायª संघषाªची िनÌन ते मÅयम पातळी असणे
हे कायाªÂमक संघषª आहेत. उ¸च पातळी¸या ÿिøयेतील संघषाªमुळे कोणी काय करावे
याबĥल तीĄ वाद िनमाªण होऊ शकतात ; हे कायª भूिमकांबĥल अिनिIJतता आणते. यामुळे
िदलेले कायª पूणª करÁयासाठी लागणारा वेळ वाढतो . िनÌन ते मÅयम पातळी¸या कायª
संघषाªचा गट कायª±मतेवर सकाराÂमक पåरणाम होतो.
३.४ संघषª ÿिøया ÿिøयेत साधारणपणे पाच टÈपे असतात .
अवÖथा I - असंगततेवर संभाÓय िवरोध:
या अशा पåरिÖथती आहेत ºया संघषाªला जÆम देतात. ते नेहमी थेट संघषाªला कारणीभूत
नसतात . यापैकì एका िÖथतीची उपिÖथती संघषाª¸या वाढीसाठी पुरेशी आहे. ते संघषाªचे
ąोत िकंवा कारणे देखील असू शकतात . या अटी तीन ®ेणéमÅये िवभागÐया जाऊ
शकतात .
१. संÿेषण
२. रचना
३. वैयिĉक पåरवतªनशील घटक
१. संÿेषण:
हे संघषाªचे एक महßवाचे ľोत बनू शकते. दळणवळणा¸या माÅयमांमधील गैरसमज िकंवा
गŌगाट संघषाªला जÆम देऊ शकतात . अËयास असे सूिचत करतात कì िभÆन शÊदाथª,
शÊदाथª हे संÿेषणातील अडथळे आहेत. ते संघषाªसाठी संभाÓय पूवªवतê पåरिÖथती Ìहणून
कायª करतात . संशोधन दशªिवते कì संघषाªची सांभाÓयता खूप जाÖत िकंवा खूप कमी
संवादाने वाढते.
२. रचना:
रचना Ìहणजे समूह सदÖयांना िनयुĉ केलेÐया काया«मधील िविशĶतेची पायरी . भूिमकेचे
अिधकार ±ेý, Åयेयाची सुसंगतता, नेतृÂव शैली, ब±ीस ÿणाली देखील संÖथे¸या
संरचनाÂमक पैलूमÅये समािवĶ आहेत. संघटनेतील गटाचे संबंध आिण अवलंिबÂव देखील munotes.in

Page 32

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
32 संघषाªचे ąोत बनू शकते. परÖपरावलंबन संघषª िनमाªण कł शकते, िवशेषत: ºयावेळी
एका गटाचा फायदा हा दुसö या गटाचे नुकसान होऊ शकतो .
३. वैयिĉक पåरवतªनशील घटक:
ÓयिĉमÂवाची वैिशĶ्ये जसे कì पेहराव, Åविन, Óयĉìचा आवाज , िÖमत हाÖय इ. देखील
ýासदायक ठł शकतात . जेÓहा Óयĉéना अशा लोकांसोबत काम करणे आवÔयक असते
तेÓहा अनेकदा संघषª होÁयाची श³यता असते. भावना आिण मूÐये यासारखी वैयिĉक
पåरवतªनशील घटक संघषाªचे संभाÓय ąोत बनू शकतात . ºया Óयĉì Öवभावाने अÂयंत
हòकुमशाही Öवłपा¸या असतात Âया इतर Óयĉìकडून, िवशेषतः कामा¸या िठकाणी
³विचतच ÖवीकारÐया जातात . Óयĉì Öवतः सोबत ºया भावना वाहóन घेऊन येतात Âया
भावना संÖथे¸या बाहेर¸या घटनां¸या असू शकतात आिण हे देखील संघषाªचे कारण बनू
शकते. सोबत वाहóन आणलेली राग आिण चीड Ļा भावना सहकमê आिण सहकारी
यां¸याकडून ³विचत संतĮता Ìहणून समजली जाऊ शकते.
अवÖथा II - आकलन आिण वैयिĉकरण:
अवÖथा १ मÅ ये वणªन केलेÐया अटéमुळे एका प±ाला काळजी वाटते आिण संघषाªची
संभाÓयता जाÖतीत जाÖत वाढवली जाते.
संघषाªची Óया´या ही संघषाª¸या आकलनावर जोर देते. एक िकंवा अिधक प±ांना संघषाª¸या
अिÖतÂवाची जाणीव असणे आवÔयक असते. ही अशी अवÖथा आहे ºयावर सदÖयांना
समÖयेची जाणीव होते. गरजांची िवसंगती ल±ात येते आिण मगच तणाव िनमाªण होतो. सवª
घटनांमÅये ही पåरिÖथती असू शकत नाही, दोÆही प±ांना गंभीर मतभेदांची जाणीव होऊ
शकते, यामुळे दोÆही प±ांमÅये तणाव आिण िचंता िनमाªण होऊ शकत नाही परंतु जेÓहा
Óयĉì भाविनकåरÂया सहभागी होतात तेÓहा प±ांना तणाव आिण िचंता जाणवते. जेÓहा
Óयĉì भाविनकåरÂया गुंतलेली असते आिण मतभेदांवर आिण िवरोधी िहतसंबंधांवर ल±
क¤िþत कł लागते तेÓहा ही संघषाªची पातळी ठरते. अशाÿकारे, समजलेला संघषª तीĄ
होतो.
Óयĉì भाविनकåरÂया गुंतू शकतात आिण दोÆही प± तणाव आिण िचंता अनुभवू शकतात . हे
संघषाª¸या जाणवलेÐया पातळीवर असते. समजलेला संघषª नेहमीच तणाव आिण िचंता
आणत नाही. "A" ला "B" शी गंभीर मतभेदाची जाणीव असू शकते, परंतु तरीही कोणताही
तणाव िकंवा िचंता नसू शकते. मतभेद कायम राहतील , तरीही दोÆही प±ांना ýास होत
नाही.
Öटेज II ¸या संघषाªचे महßवाचे पैलू पुढीलÿमाणे आहेत:
संघषाª¸या मुīां¸या Óया´या केलेÐया आहेत.
संघषाªची Óया´या ºया ÿकारे केली जाते Âयावłन असे पåरणाम ठरवले जातात ºयाने
संघषाªचे िनराकरण होऊ शकेल. उदा., एक कामगार Âया¸या वेतन कराराची Óया´या
Âया¸या िवभागाला होणारा तोटा Ìहणून करतो , कारण Âया¸या िवभागाĬारे झालेला नफा munotes.in

Page 33

संघषª आिण वाटाघाटी
33 कंपनी¸या Âया इतर िवभागांĬारे शेअर केला जाईल ºयांना सÅया तोटा होत आहे. इतर
कामगारां¸या वेतनात वाढ केÐयास िवभागातील इतर काही कामगारांचे नुकसान होईल ,
अशी पåरिÖथती िनमाªण होते. अशा पåरिÖथतीत कामगार या पĦती¸या करारासाठी आिण
वेतनवाढीसाठी तडजोड करÁयास कमी इ¸छुक असतील . अशा पåरिÖथतीत संघषाªची
Óया´या अिधक महßवाची ठरते.
संघषाªची धारणा देखील भावनांनी ÿभािवत होते. अËयासातून असे िदसून आले आहे कì
नकाराÂमक भावना या समÖयांचे अिधक सरलीकरण , िवĵास कमी करणे आिण इतर
प±ां¸या वतªनाचा नकाराÂमक अथª लावणे इÂयािद िनमाªण करते.
अवÖथा III - हेतु:
हेतु Ìहणजे िदलेÐया मागाªने कायª करÁयाचे िनणªय. धारणांमागे भावना आिण हेतू असतात .
हेतू हा एक वेगळा टÈपा Ìहणून पािहला जातो कारण इतरां¸या वतªनाला ÿितसाद
देÁयासाठी, आपÐयाला Âयांचे हेतू समजून घेणे आवÔयक आहे. परंतु सवª पåरिÖथतéमÅये
वतªन आिण हेतू यांचा संबंध असू शकत नाही. वतªन हे Óयĉìचे हेतू अचूकपणे परावितªत
करत नाही.
संघषª हाताळणीची तीĄता दोन आयामांवर पािहली जाऊ शकते:
 सहकाåरता: एका प±ाचा कल हा दुसö या प±ा¸या िचंताचे समाधान करÁया¸या
ÿयÂनाकडे असÁयाशी संदिभªत आहे.
 ठामपणा: एक प± ºया ÿमाणात Âया¸या Öवतः¸या िचंता पूणª करÁयाचा ÿयÂन
करतो .
या आयामां¸या आधारे संघषª हाताळÁयाचे पाच हेतू ओळखले जाऊ शकतात . ते
पुढीलÿमाणे आहेत:
१) Öपधाª करणे
२) सहयोग करणे
३) टाळणे
४) सामावून घेणे
५) तडजोड करणे
ÖपधाªÂमक (ठाम आिण असहयोगी):
ही अशी पåरिÖथती आहे िजथे एक प± इतरांवर होणारा पåरणाम ल±ात न घेता Öवतःचे
Åयेय गाठÁयाचा ÿयÂन करतो . उदा., जेÓहा एखादी Óयĉì शयªत िजंकते आिण दुसरी हरते.
munotes.in

Page 34

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
34 सहयोगपूणª (ठाम आिण सहकारी):
ÿÂयेक प±ाला इतर प±ा¸या िचंतांचे समाधान करÁयाची आिण परÖपर फायदेशीर पåरणाम
शोधÁयाचा ÿयÂन करÁयाची इ¸छा असते. येथे प± इतरां¸या ŀिĶकोनाशी जुळवून
घेÁयाऐवजी मतभेद ÖपĶ कłन संघषª सोडवतात .
टाळणे (नी:संशय आिण असहयोगी):
ºयां¸यात संघषª आहेत ते प± िववािदत पåरिÖथतीतून माघार घेÁयाची आिण बाहेर
पडÁयाची इ¸छा बाळगू शकतात . ºयां¸याशी सहमत नाही अशा लोकांना टाळÁयाचा हा
एक मागª आहे.
सामावून घेणारा (नी:संशय आिण असहयोगी):
याचा अथª जरी Âया मतांबĥल बĥल इतर कोणाचेही आर±ण असले तरीही Âया दुसö या¸या
मताचे समथªन करणे, एक प± इतरां¸या फायīासाठी िकंवा नातेसंबंध िटकवून ठेवÁया¸या
उĥेशाने Öवाथाªचा Âयाग करतो .
तडजोड (ठामपणा आिण सहकायाªची मÅयम ®ेणी):
ही अशी पåरिÖथती आहे िजथे ÿÂयेक प± काहीतरी सोडून देÁयास तयार असतो ºयामुळे
पåरणाम हा तडजोड होतो. यात कोणताही प± िवजयी िकंवा पराभूत नसतो .
सहभागी प±ांतील सदÖयां¸या Óयिĉमßव आिण बौिĦक वैिशĶ्यां¸या आधारे संघषª
हाताळणी , शैली आिण ÿथिमकतांचा अंदाज लावला जाऊ शकतो .
अवÖथा IV - वतªन:
हा असा टÈपा आहे िजथे वतªनात संघषª Óयĉ केला जातो. वतªन अवÖथे मÅये िववािदत
प±ांनी केलेली िवधाने, कृती आिण ÿितिøयांचा समावेश होतो. प±ा¸या सदÖयांचे वतªन हे
प±ा¸या हेतूचे ÿितिबंब आहे, चुकìची गणना ; अकुशल अिभÓयĉì हेतूची इि¸छत
अिभÓयĉì होऊ शकत नाही. अशा पåरिÖथतीत वतªन हे यात गुंतलेÐया प±ांचे हेतू
ÿितिबंिबत कł शकत नाही.
संघषाªमुळे होणारे वतªन ही परÖपरसंवादाची गितमान ÿिøया आहे. संघषाªचे वतªन
सासÂयेवर अवलंबून असते. सवª संघषª या सातÂयेवर कुठे ना कुठे अवलंबून असतात .
खाल¸या Öतरावरील सातÂय Ìहणजे िकरकोळ मतभेदांसार´या संघषाªची सूàम
अिभÓयĉì . उदा., सरकारने राबिवलेÐया िकंवा िनयोिजत केलेÐया िवकास ÿकÐपाबĥल
लोक Âयांची मते मांडू लागतात , नागåरक उपयुĉतेला आÓहाने देऊ लागतात आिण हळूहळू
संघषª वर¸या िदशेने सरकू लागतो , पåरणामी िहंसाचार आिण सरकारी अिधकाöयांवर हÐले
होतात . संप, दंगली आिण युĦे सातÂया¸या वर¸या ®ेणीवर येतात.
सातÂये¸या वर¸या ®ेणीपय«त पोहोचणारे संघषª हे अकायª±म Öवłपाचे असतात . याउलट
जेÓहा संघषª सातÂया¸या खाल¸या टोकाला राहतो तेÓहा तो कायाªÂमक संघषª बनतो. munotes.in

Page 35

संघषª आिण वाटाघाटी
35 संघषª ÓयवÖथापन रणनीती , संघषाªचे िनराकरण करÁयासाठी िकंवा संघषाªला उ°ेजन
देÁया¸या ŀĶीने संघषª हाताळÁयात मदत करतात .
अवÖथा V - पåरणाम:
जेथे संघषाªमुळे गटा¸या कामिगरीत सुधारणा होते तेथे संघषाªचा पåरणाम कायª±म असू
शकतो . अकायª±म पåरणाम गटा¸या कामिगरी¸या मागाªआड येतो.
कायाªÂमक पåरणाम:
संघषª हा तेÓहा रचनाÂमक असतो जेÓहा तो िनणªयांची गुणव°ा सुधारतो, सजªनशीलता
आिण नवकÐपना यांना उ°ेिजत करतो . हे गट सदÖयांमÅये Łिच आिण कुतूहल वाढवते.
Âयामुळे Öव-मूÐयांकन आिण बदला¸या वातावरणाला ÿोÂसाहन िमळते. संघषª गटातील
सदÖयांना िनÕøìयपणे िनणªय ÖवीकारÁयाची परवानगी देत नाही. Âयामुळे समूहातील
सदÖयांना गृहीतके, संबंिधत पयाªय आिण इतर श³यतांवर ÿij िवचारÁयास ÿोÂसाहन
िमळते. संघषª नवीन कÐपनांना ÿोÂसाहन देतात, गटा¸या उिĥĶांचे आिण उपøमांचे
पुनमूªÐयांकन करतात . Âयातून गट बदलासाठी अिधक ÿितसाद देणारा बनतो.
याचे उ°म उदाहरण Ìहणजे Yahoo! माजी सीईओ Tim Koogle हे इतके संघषª िवरोधी
होते कì आÂमसंतुĶतेची भावना ÖथाियÖवłपाची झाली. ÓयवÖथापक ÿij िवचारÁयास
घाबरत होते. याहó! ची Google पे±ा अिधक यशÖवीपणे सुŁवात केली होती, परंतु
लवकरच ती संपुĶात आली .
हे दशªिवते कì संघषª हे गटांना िवचार करÁयास आिण संबंिधत पयाªयांचा िवचार करÁयास
ÿोÂसािहत करतात . ÿÖथािपत गटांमÅये, जवळ¸या करारापे±ा गटांमÅये संघषª असतो
तेÓहा कामिगरी सुधारते.
संशोधन हे देखील दशªिवते कì कामगारांमधील सांÖकृितक िविवधता सजªनशीलता वाढवते
आिण िनणªयांची गुणव°ा देखील सुधारते.
अकायª±म पåरणाम:
हे संघषाªचे िवÅवंसक पåरणाम आहेत. अिनयंिýत िवरोधामुळे गटातील सदÖयांमÅये
असंतोष वाढतो आिण गटाची पåरणामकारकता कमी होते. संघषाªचे अकायª±म पåरणाम
Ìहणजे गट संवाद मंदावणे, गटातील सदÖयांमधील भांडणे इÂयादी . समÖया केवळ
अथªÓयवÖथेपुरÂया मयाªिदत राहत नाहीत , Âया ÓयिĉमÂवा¸या समÖया बनतात .
कायाªÂमक संघषª िनमाªण करणे:
भूतकाळात संघषªिवरोधी संÖकृती सहन केÐया जात होÂया. ÖपधाªÂमक जागितक
अथªÓयवÖथेत िविवध िवचारांना ÿोÂसाहन न देणाöया संÖथा िटकून राहó शकत नाहीत . ºया
ºया संÖथा कायाªÂमक संघषª िनमाªण करतात Âया असहमतांना ÿोÂसाहन देतात आिण
संघषª टाळणाöयांना िश±ा करतात . ÓयवÖथापकास Âया¸या चेहöयावरची एक रेषा ही न
हलवता वाईट बातमी िकंवा नको असलेÐया बातÌया स±मपणे ऐकता येणे आवÔयक आहे,
Âयाऐवजी Âया¸याकडे बातÌयांशी संबंिधत साधे, अगदी Öवभािवक ÿij िवचारÁयाची ±मता
असणे सुĦा आवÔयक आहे. munotes.in

Page 36

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
36 ३.५ वाटाघाटी सौदेबाजी आिण वाटाघाटी असे शÊद आहेत ºया एकाच ÿिøयेचा संदभª देÁयासाठी
वापरले जातात .
वाटाघाटी:
ही मनं वळवÁयाची कला आहे. तुम¸या अटéशी सहमत होÁयासाठी इतर Óयĉì िकंवा
प±ाला ÿेरणा देणे िकंवा ÿभािवत करणे हे वाटाघाटीचे उिĥĶ आहे. वाटाघाटी ही वÖतु
िविनमय ÿणालीसारखी असते िजथे देवाणघेवाण होते, वÖतू आिण सेवांची ÆयाÍय
देवाणघेवाण होते. हा संघषª िनराकरण ÿिøयेचा एक भाग आहे. वाटाघाटéमÅये महßवा¸या
मुद्īांवर तडजोड , सहयोग आिण श³यतो काही जबरदÖती यांचा समावेश होतो.
वाटाघाटीचे यश Öथान , भौितक सेिटंµज, वेळ आिण ÿे±क यासार´या पåरिÖथतीजÆय
घटकांवर अवलंबून असते.
Öथान:
वाटाघाटी करणाö या प±ांना ते Âयां¸या ओळखी¸या िठकाणी काम करतात तेÓहा Âयांना
ओळखीचे वाटते. Âयामुळे अनेक वाटाघाटी करणारे तटÖथ िठकाणी भेटणे पसंत करतात .
संगणक तंý²ाना¸या मदतीने दोन वेगवेगÑया गटांना भेटून चचाª करणे श³य झाले आहे.
दोÆही प± ई-मेलĬारे एकमेकांशी संपकª साधू शकतात . अशा संदेशांचे भाविनक शुÐक
मोजावे लागू शकते आिण चुकìचा अथª लावला जाऊ शकतो . ई-मेल हे जलद ÿितसाद
िकंवा ÿितिøया असतात , Âयामुळे Âयां¸यावर भाविनक शुÐक मोजावे लागÁयाची श³यता
असते. पý िकंवा मेमो िलिहÁया¸या पारंपाåरक ÿणालीचा एक फायदा आहे, िजथे Óयĉì
आणखी दुसराही िवचार कł शकते.
भौितक मांडणी : हे दोन प±ांमधील अंतर, Âयांची बसÁयाची ÓयवÖथा यांचा संदभª देते. दोन
प±ांमधील भौितक अंतर एकमेकां¸या िदशेने आिण िववािदत मुīाकडे प±ां¸या
अिभमुखतेवर ÿभाव टाकू शकते. जे लोक समोरा समोर बसतात Âयांचा संघषª
पåरिÖथतीकडे ल± वेधÁयाची श³यता जाÖत असते.
वेळ आिण मुदती:
लोक वाटाघाटीमÅये िजतका जाÖत वेळ गुंतवतील िततकì Âयांची करारावर पोहोचÁयाची
वचनबĦता अिधक मजबूत होईल. यामुळे करारावर पोहोचÁयाची ÿेरणा वाढते, परंतु प±
िकंवा Óयĉì Âयां¸या भूिमकेवर िकंवा मतांवर िटकून राहतात .
वेळ मुदती प±ांना वाटाघाटी पूणª करÁयास ÿवृ° करतात . मुदत ओलांडणे महाग ठł
शकते, तेÓहा िदलेली वेळ पाळणे ही मुदतीचे दाियÂव बनते. जसजशी अंितम मुदत जवळ
येईल, तसतसे वाटाघाटी करणारे Âयां¸या मागÁया देखील कमी कł शकतात .
ÿे±कांची वैिशĶ्ये:
वाटाघाटéना पुढील ÿकारचे ÿे±क असतात .
१) जो आपली आवड पणाला लावणार आहे. munotes.in

Page 37

संघषª आिण वाटाघाटी
37 २) ÓयवÖथापन .
३) इतर कायªसंघ सदÖय आिण सामाÆय लोक.
जेÓहा ÿे±क िनरी±ण करतात आिण ÿिøयेबĥल तपशीलवार मािहती घेतात तेÓहा
वाटाघाटी करणारे वेगÑया पĦतीने वागू शकतात . अÁणा हजारे आिण क¤þ सरकार
यां¸यातील वाटाघाटी हे Âयाचे उ°म उदाहरण आहे.
अशा पåरिÖथतीत जेथे ÿे±क केवळ अंितम पåरणाम ÿाĮ करतात तेथे वाटाघाटी करणारे
वाताªकार वेगÑया पĦतीने वागतात . जेÓहा ÿे±क वाटाघाटी करणाöयांचे थेट िनरी±ण करत
असतात , तेÓहा ते अिधक ÖपधाªÂमक बनतात , Âयांना सवलती देÁयाची श³यता कमी
असते, ते राजकìय डावपेचांमÅये गुंतÁयाची अिधक श³यता असते. जेÓहा वाताªलाप
करणाö यांवर ल± ठेवणारे लोक मोठ्या सं´येने असतात , तेÓहा ते चेहरा जातन
करÁयािवषयी संबंिधत असतात . सवªसाधारणपणे, जेÓहा असे गट सरकारशी वाटाघाटी
करतात तेÓहा ÿे±क एक अÿÂय± आवाहन कł शकतात , तेथे लोकांचे मत महßवाचे ठरते.
लोकपाल िवधेयकासाठी अÁणा हजारे उपोषणाला बसले होते तेÓहा हा ÿकार घडला होता.
३.५.१ वाटाघाटéचे ŀĶीकोन:
या गटांĬारे Öवीकारलेली वाटाघाटéची धोरण आहेत. यात दोन ŀिĶकोन आहेत:
१) िवतरणाÂमक सौदेबाजी
२) एकािÂमक सौदेबाजी
िवतरणाÂमक सौदेबाजी: िवतरणाÂमक सौदेबाजीचे उ°म उदाहरण जर तुÌही खरेदीसाठी
बाहेर पडलेÐया चुणचुणीत गृिहणीसोबत असाल तर पाहता येईल. साÅया वÖतू¸या
खरेदीवर देखील Âया वाटाघाटी करतील . िजथे एक साधा िनयम चालतो , तो Ìहणजे मला
िमळणारा कोणताही फायदा तुम¸या खचाªने होतो आिण Âयाउलटही होऊ शकते.
दुकानदाराने केलेला कोणताही फायदा तुम¸या खचाªवर होतो आिण तुÌही केलेला
कोणताही फायदा दुकानदारा¸या खचाªवर होतो. Âयामुळे िनिIJत पाईचा कोणता वाटा
कोणाला िमळेल यावर वाटाघाटी करत असतात . िनिIJत पाई Ĭारे, याचा अथª असा आहे
कì सौदेबाजी करणाö या प±ांचा असा िवĵास असतो कì वÖतू िकंवा सेवांची फĉ एक
िनिIJत र³कम िवभागली गेली पािहजे. िनिIJत पाई हा शूÆय बेराजेचा खेळ आहे ºयात
प±ा¸या िखशात ÿÂयेक Łपया असतो , जो Âयां¸या काउंटर पाटª¸या गÐÐया बाहेरील एक
Łपया आहे.
मजुरी¸या ÓयवÖथापना¸या वाटाघाटी हे िनिIJत पाईचे उ°म उदाहरण आहे. युिनयन नेते,
जेÓहा ते ÓयवÖथापनाशी वाटाघाटीसाठी एकý येतात, तेÓहा ÓयवÖथापनातून जाÖतीत
जाÖत पैसे िमळवÁयाचा ÿयÂन करतात . युिनयन नेÂयांनी मािगतलेÐया ÿÂयेक Łपयामुळे
ÓयवÖथापनाची िकंमत वाढते, Ìहणून ÿÂयेक प± आøमकपणे वाटाघाटी करतो .
munotes.in

Page 38

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
38 िवतरणाÂमक सौदेबाजीचे सार खाली िदले आहे.
प± A आिण प± B, ÿÂयेकाकडे Âयांना काय साÅय करायचे आहे या ŀĶीने लàय िबंदू
आहे.
ÿितरोधक:
िबंदू हा सवाªत कमी पåरणाम आहे जो Âया दोघांनाही माÆय असतो . कमी अनुकूल असलेली
गोĶ ÖवीकारÁयापे±ा वाटाघाटी खंिडत केÐया जातील असा हा एक मुĥा आहे.
या दोघांमधील अंतर Ìहणजे आकां±ेची ®ेणी. A आिण B ¸या आकां±ा एकमेकांवर
आ¸छादÐया जायला हÓयात , तरच Âयावर काहीतरी तोडगा िनघू शकतो .
िवतरणाÂमक सौदेबाजीतून सवō°म नफा कमावणारे लोक ÿथम आøमक ऑफर देतात.
संशोधन दशªिवते कì ÿथम ऑफर देणे हे शĉìचे संकेत आहे. असे लोक ऑफर देतात
आिण मीिटंगमÅये ÿथम बोलू शकतात .
एकाच गोĶीवर अडून राहणे (Anchoring bias) हे देखील सूिचत करते कì लोक ÿारंिभक
मािहतीवर ल± क¤िþत करतात . एक हòशार वाटाघाटी करणारा तो असतो जो ÿथम सुŁवात
करतो . अËयासातून असे िदसून आले आहे कì अशा वाटाघाटी इतरांपे±ा अिधक यशÖवी
होतात .
अंितम मुदत उघड करणे ही वाटाघाटéनी Öवीकारलेली आणखी एक महßवाची िवतरणाÂमक
सौदेबाजीची युĉì आहे. खालील उदाहरणाचा िवचार करा, ®ेयश हा मानवी संसाधन
ÓयवÖथापक आहे. तो एमसीए असलेÐया आिदतशी पगाराची वाटाघाटी करत आहे, ºयाला
कंपÆयांकडून खूप मागणी आहे. आिदतला मािहत आहे कì कंपनीला Âयाची गरज आहे
आिण Âयाने असाधारण पगार आिण इतर अनेक फायदे मागÁयाचे ठरवले. ®ेयश आिदतला
कळवतो कì कंपनी Âया¸या गरजा पूणª कł शकत नाही. आिदतही ®ेयशला सांगतो कì तो
इतर पयाªयांचा िवचार करेल. कंपनी स±म हात गमावू शकते या वÖतुिÖथतीवर काम
कłन ,आिदतने ®ेयसला सांगÁयाचा िनणªय घेतला कì तो (®ेयस) वेळे¸या दबावाखाली
आहे आिण Âया¸याशी Âवåरत करार करणे आवÔयक आहे अÆयथा ही नोकरी दुसöया
उमेदवाराला िदली जाईल .
आता तुÌहाला काय वाटतं? ®ेयश अनुभवी वाटाघाटी करणारा आहे का? होय तो आहे,
अंितम मुदत उघड कłन , Âयाने Âया¸या वाटाघाटéचा पुनिवªचार करÁयास भाग
पाडÁयासाठी वाटाघाटी करणाö या समक±ांकडून सवलत वाढवली आहे. अनेकांचा असा
िवĵास आहे कì अशा वाटाघाटी करणारे लàय साÅय करत नाहीत , परंतु ÿÂय±ात अशा
वाटाघाटी करणारे इतरांपे±ा अिधक ÿभावी असतात .
३.५.२ एकािÂमक सौदेबाजी:
एकािÂमक सौदेबाजी हे असे गृहीत धłन चालते कì यात एक िकंवा अिधक समझौते आहेत
जे िवजयी समाधान िनमाªण कł शकतात . या सौदेबाजीत, दोÆही वाटाघाटी करणारे प± munotes.in

Page 39

संघषª आिण वाटाघाटी
39 खुलेपणाने टेबलवर एकý भेटतात आिण Âयां¸या पयाªयांचा आढावा घेतात. चच¥नंतर ते
दोÆही प±ां¸या गरजा पूणª करणाö या उपायावर येÁयास सहमती देतात.
िवतरणाÂमक सौदेबाजी¸या तुलनेत एकािÂमक सौदेबाजीचा नेहमीच फायदा असतो .
एकािÂमक सौदेबाजीमुळे दीघªकालीन संबंध िनमाªण होतात. दोÆही प± कतृªÂवा¸या भावनेने
टेबल सोडतात , याउलट िवतरणाÂमक सौदेबाजीने एक प± गमावलेला असतो . यामुळे
गटांमÅये फूट पडू शकते, िवशेषत: जेÓहा लोकांना दीघªकालीन आधारावर एकý काम करावे
लागते. याउलट एकािÂमक सौदेबाजीत तुÌही िजंकलात तरीही तुम¸या ÿितÖपÅयाªला
Âयाबĥल सकाराÂमक वाटावे असे तुÌहाला वाटते. एकािÂमक सौदेबाजी ही बहòतेक
संÖथांमÅये सामाÆय घटना नसते. कारण Âयां¸याकडे अशा ÿकार¸या सौदेबाजीसाठी
आवÔयक असलेÐया अटी नसतात . जर प± मािहती , िचंतांसह खुले असतील आिण
एकमेकां¸या गरजांबĥल संवेदनशील असतील तर एकािÂमक सौदेबाजी यशÖवी होऊ
शकते. दोÆही प±ांचा एकमेकांवर िवĵास असणे आवÔयक आहे आिण लविचकता
राखÁयासाठी तयार असणेसुĦा आवÔयक आहे. एकािÂमक सौदेबाजीसाठी ही सवाªत
आदशª पåरिÖथती असते. एकािÂमक सौदेबाजीसाठी आवÔयक असलेÐया अटी ³विचतच
पाळÐया जातात Ìहणून, कोणÂयाही संÖथेतील बहòतेक वाटाघाटी कोणÂयाही िकंमतीवर
िजंकÁया¸या उĥेशाने हातळलेÐया असतात .
जेÓहा Óयĉì वैयिĉकåरÂया न करता संघांमÅये सौदेबाजी करतात तेÓहा एकािÂमक
सौदेबाजी साÅय करता येते. जेÓहा Óयĉì संघात सौदेबाजी करतात तेÓहा अिधक कÐपना
िनमाªण होतात . एकािÂमक सौदेबाजी साÅय करÁयाचा आणखी एक मागª Ìहणजे,
वाटाघाटीयोµय मुĥे टेबलवर मांडणे. िजतके अिधक वाटाघाटीयोµय मुĥे चच¥साठी ठेवले
जातात , िततके अिधक पयाªय आिण ÿाधाÆयांचा िवचार केला जातो. यामुळे ÿÂयेक प±ाला
चांगला िनकाल िमळतो .
वाटाघाटé¸या पåरणामांवर तडजोडéचा वाईट पåरणाम होतो, कारण ते एकािÂमक
सौदेबाजीसाठी दबाव कमी करतात . जेÓहा एखादा प± सहज गुंफला जातो तेÓहा तडजोड
होते, मग Âयाला तोडगा काढÁयासाठी कोणतेही ÿयÂन करावे लागत नाहीत . अशा ÿकारे,
लोकांनी इतर प±ां¸या समÖया आिण समÖयांचा िवचार कłन ते िमळवले असते तर ते
खूपच कमी पडÁयाची श³यता असते.
३.५.३ वाटाघाटी ÿिøयेचे पाच टÈपे:
तयारी आिण िनयोजन:
प±ाने वाटाघाटी सुł करÁयापूवê काही ÿमाणात गृहपाठ करणे आवÔयक आहे. पुढील मुĥे
समजून घेणे आवÔयक आहेत. A) संघषाªचे Öवłप B) वाटाघाटीकडे नेणारा इितहास C)
सहभागी Óयĉì आिण Âयांची संघषाªची धारणा D) वाटाघाटीचे Åयेय आिण उिĥĶ E)
वाटाघाटीचे अंितम उिĥĶ F) इतर प±ांची उिĥĶे काय आहेत G) ते काय मागू शकतात H)
इतर प±ाचे छुपे िहतसंबंध काय आहेत इ.. जर तुÌहाला सवª मािहती आवÔयक असेल तर
तुÌही तुमचे इि¸छत Åयेय शोधÁयासाठी अिधक चांगÐया िÖथतीत आहात . munotes.in

Page 40

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
40 एकदा का तुÌही सवª मािहती गोळा केली कì, तुमची Öवतःची रणनीती िवकिसत
करÁयासाठी ितचा वापर करा. त² बुिĦबळपटूंची Âयांची Öवतःची रणनीती असते, Âयांना
ÿितÖपÅयाª¸या चाली मािहत असतात आिण ते Âयाला कसे ÿितसाद देतील. रणनीतीचा
एक भाग Ìहणून तुÌही तुमचा आिण इतरां¸या बाजूचा वाटाघाटी झालेÐया करारांचा
सवō°म पयाªय [Best Alternative To a Negotiated Agreement (BATNA)]
ठरवला पािहजे. वाटाघाटी केलेÐया करारासाठी BATNA तुÌहाला Öवीकायª असलेले
सवाªत कमी मूÐय िनिIJत करते.
तुÌहाला ÿाĮ होणारी कोणतीही ऑफर जी BATNA पे±ा जाÖत असेल ती उ°म माÆयता
िकंवा करार आहे. तुÌही तुम¸या वाटाघाटीमÅये यशÖवी होऊ शकता आिण जेÓहा तुÌही
ऑफर करता तेÓहा इतर बाजू Âयां¸या BATNA पे±ा अिधक आकषªक वाटू लागतात .
मूलभूत िनयमांची Óया´या:
एकदा िनयोजन आिण रणनीती तयार झाÐयावर पुढील पायरी Ìहणजे मूलभूत िनयम आिण
कायªपĦती पåरभािषत करणे आिण तयार करणे. मूलभूत िनयम पुढीलÿमाणे असतात -
कोण वाटाघाटी करणार ? वाटाघाटी कुठे होणार ? काही वेळेची मयाªदा असेल का? कोणÂया
मुद्īांवर वाटाघाटी होणार ? करार िकंवा जोर िदÐयास िवशेष ÿिøया काय असेल? या
कालावधीत दोÆही प± Âयां¸या सुŁवाती¸या ÿÖतावांची देवाणघेवाण करतील .
ÖपĶीकरण आिण समथªन:
एकदा पदांची देवाणघेवाण झाÐयानंतर, ÿÂयेक प± मूळ मागÁयांचे ÖपĶीकरण आिण
समथªन करेल. हा संघषाªचा ÿकार नसावा . मागÁयांबाबत एकमेकांना िशि±त करÁयाची
आिण Âया का महßवा¸या आहेत हे ÖपĶ करÁयाची ही संधी असते. तुम¸या मागÁयांचे
समथªन तुÌही देऊ केलेÐया गोĶéचे कागदपý करतात .
सौदेबाजी आिण समÖया िनराकरण:
ही एक देवाण घेवाण ÿिøया आहे आिण तसेच सहमतीपूणª तोडगा काढÁयाची ÿिøया
आहे, जेÓहा दोÆही प±ांना एकमेकांसाठी सवलती īाÓया लागणार असतात .
शेवट आिण अंमलबजावणी:
वाटाघाटीचा शेवटचा टÈपा Ìहणजे करारा ची औपचाåरकता आिण Âयाची अंमलबजावणी
करÁयासाठी ÿिøया िवकिसत करणे. परंतु बहòतेक संÖथांमÅये, वाटाघाटी ÿिøयेचा
शेवटचा टÈपा Ìहणजे हÖतांदोलन करÁयािशवाय दुसरे काहीही नसते.
३.५.४ ÿभावी वाटाघाटीसाठी मागªदशªक तßवे:
 इतर प±ाची पåरिÖथती आिण ŀिĶकोन िवचारात ¶या.
 नेहमी एक योजना आिण योµय धोरण ठेवा.
 सकाराÂमक सुचनांसह सह तयारीत राहावे . munotes.in

Page 41

संघषª आिण वाटाघाटी
41  ÓयिĉमÂवा ऐवजी समÖये पय«त पोहोचावे.
 ÿारंिभक देऊ केलेÐया गोĶéकडे थोडे ल± īा.
 िवजयी -िवजयी उपाययोजनेवर जोर īा.
 िवĵासाचे वातावरण िनमाªण करा
 मन खुले ठेवा.
 वÖतुिनķ िनकष वापरÁयाचा आúह ठेवा.
 सांÖकृितक फरकांशी जुळवून ¶या.
३.५.५ ÿभावी वाटाघाटीमधील वैयिĉक फरक:
हे वाटाघाटéवर पåरणाम करणाöया वैयिĉक घटकांचा संदभª देते. यात Óयिĉमßवाची
वैिशĶ्ये, भावना आिण िलंग यांचा समावेश होतो. आÌही या ÿÂयेकाची थोड³यात चचाª
कłयात .
ÓयिĉमÂव वैिशĶ्ये आिण वाटाघाटी : ÿारंिभक संशोधनात असे िदसून आले आहे कì
ÓयिĉमÂव आिण वाटाघाटी यांचा थेट संबंध नाही. अलीकडील संशोधन असे दशªिवते कì
पाच मोठ्या वैिशĶ्यांपैकì अनेक गुण वाटाघाटी¸या पåरणामांशी संबंिधत आहेत. वाटाघाटी
करणारे जे सहमत आहेत िकंवा बिहमुªख आहेत ते िवतरणाÂमक सौदेबाजी¸या बाबतीत
फारसे यशÖवी होत नाहीत . बिहमुªख लोक अिधक मैýीपूणª आिण बाहेर जाणारे असतात , ते
आवÔयकतेपे±ा अिधक मािहती सामाियक करतात . वाटाघाटीशी सहमत असलेले लोक
संÖथे¸या िहताचे र±ण करÁयाऐवजी सहकायª करÁयाचे मागª शोधतील . एकािÂमक
सौदेबाजीचा संबंध असÐयास ही वैिशĶ्ये थोडीशी उपयुĉ ठरतात . पण जेÓहा
िहतसंबंधांमुळे जेÓहा एकमेकांना िवरोध करतात तेÓहा ते दाियÂव बनतात . मािहती अिधक
सामाियक न करणाöया अंतमुªख ÓयĉìĬा रे िवतरणाÂमक सौदेबाजी उ°म ÿकारे केली जाऊ
शकते. अंतमुªख लोक इतर प±ाला खूश करÁयापे±ा आिण चांगले सामािजक समथªन
िमळवÁयापे±ा Âयां¸या Öवतः¸या पåरणामांबĥल अिधक िचंितत असतात .
शेवटी बुिĦम°ेचा वाटाघाटी¸या पåरणामकारकतेवरही ÿभाव पडतो . ÓयिĉमÂव आिण
बुिĦम°ेचा ÿभाव वाटाघाटी¸या एकूण पåरणामांवर इतका मजबूतåरÂया होत नाही.
वाटाघाटéमधील भावना:
वाटाघाटी करणाö यांनी जेÓहा राग दशªवला तेÓहा िवतरणाÂमक वाटाघाटéचे चांगले पåरणाम
होतात . रागामुळे िवरोधकांकडून सवलती िमळतात . हे खरे आहे कì वाटाघाटी करणाö यांना
राग नसतानाही राग दाखवÁयाची सूचना िदली जाते. सकाराÂमक मनःिÖथती आिण
भावनांमुळे िवशेषत: एकािÂमक वाटाघाटीमÅये उ¸च पातळीवरील संयुĉ लाभ होतात .
munotes.in

Page 42

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
42 वाटाघाटéमÅये िलंग फरक:
एक लोकिÿय łढीवादी ÿकार आहे, िľया पुŁषांपे±ा वाटाघा टéमÅये अिधक सहकायª
आिण आनंददायी असतात . परंतु पुराÓयांवłन असे िदसून आले आहे कì पुŁष िľयांपे±ा
चांगले िनकाल देतात. पुŁष आिण िľया यां¸यातील फरक तुलनेने कमी आहे.
वाटाघाटé¸या पåरणामांमÅये िदसून आलेला फरक पåरणामांशी संलµन असलेÐया
फरकांमुळे आहे.
बहòतेक संÖथांमÅये िलंग आिण कमी पातळीचे अिधकार यां¸यातील गŌधळामुळे िľयांना
वाटाघाटéमÅये पुŁषांपे±ा चांगले मानले जाते. िलंग łढीवादामुळे, पुŁषां¸या तुलनेत,
िľयांनी वाटाघाटी सुł केÐयास Âयांना अिधक दंड आकारला जातो. जेÓहा पुŁष कठोर
वागतात आिण िľया छान वागतात तेÓहा ते िलंग łढीवाद पूतªता करतात आिण हे एक
कारण आहे कì पुŁष आिण िľयां¸या वाटाघाटéमÅये फरक केला जातो. बहòतेक
वाटाघाटी , िľयांपे±ा पुŁषांना पसंती देतात कारण िľयांनी िलंग łढीवाद ÿकाराचे
उÐलंघन केÐयास टीका केली जाते आिण Âयांनी तसे केले नाही तरीही Âयां¸यावर टीका
केली जाते.
तृतीय प±ीय वाटाघाटी:
अनेकदा Óयĉì आिण गट अशा टÈÈयावर पोहोचतात िजथे थेट वाटाघाटीĬारे संघषª
सोडवता येत नाही. अशा पåरिÖथतीत ते तृतीय प±ीय वाटाघाटी करणाöयांकडे वळतात .
ते तृतीय प± चार मूलभूत िनयम पार पाडतात : १) मÅयÖथ , २) लवाद , ३) सामंजÖय
घडवून आणणारे, ४) सÐलागार .
१) मÅयÖथ:
 एक तटÖथ तृतीय प± जो िववेकबुĦी, मन वळवणे आिण पयाªयांसाठी सूचनांचा
वापłन वाटाघाटéची सेवा ÿदान करतो .
 अनेकदा िदवाणी Æयायालय आिण कामगार ÓयवÖथापनात वापर केला जातो.
 जेÓहा दोÆही प± असतील तेÓहाच तो यशÖवी होऊ शकतो .
 संघषª सोडवÁयासाठी ÿवृ°.
 मÅयÖथ जर दोÆही प±ांकडून तटÖथ आिण जबरदÖती नसलेला समजला गेला तरच
यशÖवी होऊ शकतो .
२) लवाद:
 वाटाघाटीसाठी एक तृतीय प± ºयाला करार ठरवÁयाचा अिधकार असतो .
 प±कारांनी िवनंती केÐयावर मÅयÖथ Öवैि¸छक असू शकतो .
 कायīाने िकंवा कराराĬारे सĉì केÐयावर मÅयÖथ िनिIJत केले जाते. munotes.in

Page 43

संघषª आिण वाटाघाटी
43  Âयाचा पåरणाम नेहमी सेटलम¤टमÅये होतो.
 तोडगा लवादा¸या अिधकारावर अवलंबून असतो .
 यामुळे एक प± पराभूत होऊन असमाधानी राहó शकतो , ºयामुळे संघषª पुÆहा िनमाªण
होÁयाची श³यता असते.
३) सामंजÖयकताª:
 हा एक िवĵासाहª तृतीय प± आहे जो वाटाघाटी करणारे आिण िवरोधक यां¸यात
अनौपचाåरक संÿेषणाचा दुवा ÿदान करतो .
 सामंजÖयकत¥ आिण मÅयÖथाची भूिमका एकमेकांना झाकोळून टाकणारी होÁयाची
श³यता जाÖत असते.
 सामंजÖयकताª केवळ संवाद साधणारे एजंट Ìहणून काम करत नाहीत तर ते
भूिमके¸या पलीकडे देखील जातात .
 ते वÖतुिÖथती शोधÁयात , संदेशांचा अथª लावÁयात आिण िववादांचे łपांतर करार
िवकिसत करÁयात Öवतःला गुंतवून घेतात.
४) सÐलागार:
 Âयांना संघषª ÓयवÖथापनाचे ²ान असते.
 ते िनःप±पाती तृतीय प± असतात , संवाद आिण िवĴेषणाĬारे समÖया सोडवÁयात
गुंतलेले असतात .
 ते समझोता करÁयाचे उिĥĶ ठेवत नाहीत ते िववािदत प±ांमधील संबंध
सुधारÁयाबाबत अिधक िचंितत असतात .
 ते प±ांना समज िवकिसत करÁयास आिण एकमेकांसोबत काम करÁयास मदत
करतात . अशा ÿकारे, परÖपर समंजसपणावर आधाåरत तोडगा काढतात .
३.६ जागितक पåरणाम संघषª िनराकरण धोरणांमधील संÖकृतéपिलकडील फरक खरोखरच समजले गेलेले नाहीत .
Âयावर फार कमी संशोधन झाले आहे. यूएस आिण आिशयाई ÓयवÖथापकांमधील फरक
दशªिवणारे अËयास झालेले आहेत. जपानी वाटाघाटी करणाö यां¸या तुलनेत, यूएस
वाटाघाटीकारांना िवŁĦ िवभागांकडून देऊ केÐया जाणाöया गोĶी अयोµय Ìहणून पाहÁयाची
आिण Âया नाकारÁयाची अिधक श³यता असते. दुसö या अËयासात असे िदसून आले आहे
कì यूएस ÓयवÖथाप क संघषाª¸या वेळी ÿितÖपधêपणाची युĉì वापरÁयाची अिधक श³यता
असते. तडजोड करणे आिण टाळणे या चीनमधील संघषª ÓयवÖथापना¸या सवाªिधक
पसंती¸या पĦती आहेत.
munotes.in

Page 44

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
44 वाटाघाटीतील सांÖकृितक फरक:
जेÓहा वाटाघाटी करणारे प± िभÆन सांÖकृितक पाĵªभूमीचे असतात तेÓहा वाटाघाटी ि³लĶ
होतात . वाटाघाटी करÁया¸या पĦती वेगवेगÑया देशांमÅये बदलत जातात . भारत, जपान ,
चीन, अज¦िटना, ĀाÆस आिण यूएसए मधील बहòसं´य वाटाघाटी करणारे वाटाघाटीसाठी
बसताना िवजयी -िवजयी ŀिĶकोन Öवीकारतात . िāटीश , मेि³सकन, जमªन, नायजेåरयन
आिण Öपॅिनयाडª सामाÆयत : वाटाघाटीसाठी िजंकÁयाचा ŀिĶकोन वापरतात . Öपॅिनश आिण
जमªन लोकांशी वाटाघाटी करताना देवाण आिण घेवाणीची अपे±ा करणे कठीण आहे, परंतु
भारतीय आिण मेि³सकन लोकांसोबत ते श³य आहे. एका अËयासाने यूएस आिण जपानी
वाटाघाटीकारांची तुलना केली. असे आढळून आले कì जपानी वाटाघाटीकारांनी
अÿÂय±पणे संवाद साधला आिण Âयां¸या वतªन पåरिÖथतीशी जुळवून घेतले. पाठपुरावा
करणाöया अËयासात असे िदसून आले आहे कì यूएस ÓयवÖथापकांमÅये, लवकर ऑफर
केÐयाने अँकåरंग पåरणाम होतो, जपानी वाताªकारांसाठी लवकर ऑफरमुळे अिधक
मािहतीची देवाणघेवाण होते आिण चांगले एकिýत पåरणाम होते.
उ°र अमेåरकन, अरब आिण रिशयन वाटाघाटीकारांची तुलना केली गेली. उ°र अमेåरकन
वÖतुिÖथती आिण तकाªवर अवलंबून असÐयाचे िदसून आले. Âयांनी सुŁवाती¸या
वाटाघाटéमÅये छोट्या सवलती िदÐया . संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी Âयांनी िवरोधकांनाही
सवलती िदÐया . Âयां¸यासाठी मुदत महßवाची होती. भावनांचा वापर कłन अरबी लोकांचे
मन वळवले. Âयांनी संपूणª सौदेबाजी¸या ÿिøयेत सवलती िदÐया आिण नेहमी िवŁĦ
प±ांनी िदलेÐया सवलतéचा ÿितवाद केला. Âयांनी अÂयंत आकिÖमकपणे मुदती गाठÐया .
रिशयन लोकांनी सौदेबाजीसाठी ठाम आदशª वापरले. Âयांनी फार कमी सवलती िदÐया .
िवरोधकांनी िदलेली कोणतीही सवलत हे दुबªलतेचे ल±ण होते. Âयांनी मुदतीकडे दुलª±
केले.
शेवटी, िविवध देशांतील वाटाघाटीकारां¸या सांÖकृितक अपे±ांशी जुळवून घेणे महßवाचे
आहे. हे संभाÓय पåरणामांची परÖपरसंबंध आिण िवĵासाहªता राखÁयात मदत करते.
Öवतःचे सांÖकृितक पूवªúह आिण बारकावे याबĥल जागłक असणे देखील आवÔयक आहे,
जेणेकłन िवरोधकांकडून Âयांचे शोषण होणार नाही.
३.७ सारांश संघषा«ची Óया´या “िवसंगत िकंवा िवरोधी गरजा, इ¸छा, कÐपना , Łिच िकंवा लोक
यां¸यातील संघषª” अशी केली जाऊ शकते. जेÓहा दोÆही प± समाधानकारकपणे ÿाĮ कł
शकत नाहीत अशी उिĥĶे वैयिĉक िकंवा गटांना भेटतात तेÓहा संघषª उĩवतात . संÖथेमÅये
आढळणारा संघषª ही एक ÿिøया आहे जी एका प±ाला जेÓहा समजते कì दुसö या प±ावर
नकाराÂमक पåरणाम झाला आहे िकंवा ºयाची ÿथम काळजी आहे अशा एखाīा गोĶीवर
नकाराÂमक पåरणाम होणार आहे तेÓहा तीची सुŁवात होते.
संघषª आिण Öपधाª, दोघांचीही िवसंगत उिĥĶे असतात . Öपधाª नेहमीच इतरां¸या
उिĥĶांमÅये हÖत±ेप करत नाही, तर संघषª Ìहणजे इतरां¸या ÅयेयांमÅये हÖत±ेप करणे
होय. munotes.in

Page 45

संघषª आिण वाटाघाटी
45 संघषाª¸या तीन ŀिĶकोनांवर सामाÆयतः चचाª केली जाते. १९३० आिण १९४० ¸या
दशकात पारंपाåरक ŀिĶकोन ÿचिलत होता. संघटनेतील संघषª अनावÔयक आिण
हािनकारक आहे यावर जोर देÁयात आला . हयात असे मानले गेले आहे कì संघषª खराब
संवाद, िवĵासाचा अभाव आिण कमªचाö यां¸या गरजा आिण आकां±ा समजून घेÁयात
ÓयवÖथापकां¸या अपयशामुळे होतो. संघषाªचा मानवी संबंधांचा ŀिĶकोन (१९७० ) असे
सूिचत करतो कì संघषª ही सवª गट आिण संघटनांमÅये एक नैसिगªक घटना आहे. तसेच हे
असेही सूिचत करते कì संघषª दूर केला जाऊ शकत नाही परंतु ते गटा¸या कायª±मतेसाठी
फायदेशीर ठł शकतात . संघषाª¸या परÖपरिøयावादी ŀिĶकोनाचा असा िवĵास आहे कì
संघषª हा Âया¸या कायाªचा अपåरहायª आिण आवÔयक भाग आहे. हे संघषाªचे अलीकडील
ŀÔय आहे, हे सूिचत करते कì संघषª कायाªÂमक िकंवा अकायª±म असू शकतो .
अकायª±म संघषª हा गटा¸या कायª±मतेवर पåरणाम करणारा संघषª आहे. अकायª±म
संघषाªचे तीन ÿकार आहेत, कायª संघषª, नातेसंबंध संघषª आिण ÿिøया संघषª. कायाªÂमक
संघषª हे संघषा«चे रचनाÂमक ÿकार आहेत. ते प±ां¸या कÐपना िकंवा Åयेयांमधील संघषाªचा
संदभª देतात.
संघषª पातळी अÂयंत उ¸च िकंवा कमी असते तेÓहा सामाÆयत : संघटनाÂमक कामिगरी कमी
असते, संघषाªची मÅयम पातळी उ¸च पातळी वरील कामिगरीमÅये योगदान देते. जेÓहा संघषª
कमी असतो तेÓहा उ°ेजना¸या अभावामुळे कामिगरी देखील कमी असते.
ÿिøयेतील संघषाªमÅये या पाच टÈÈयांपैकì ÿÂयेकì पाच टÈÈयांचा समावेश आहे.
वाटाघाटी:
ही वÖतु िविनमय ÿणालीसारखी आहे, िजथे वÖतू आिण सेवांची योµय देवाणघेवाण होते.
वाटाघाटéमÅये तडजोड आिण सहयोग यांचा समावेश होतो. वाटाघाटीचे यश भौितक
पूतªता, Öथान , वेळ आिण ÿे±क यावर अवलंबून असते.
वाटाघाटी करÁयाचे ŀĶीकोन:
ते गटांĬारे ÖवीकारलेÐया सौदेबाजीची धोरणे आहेत. ते पुढीलÿमाणे,
१) िवतरणा Âमक सौदेबाजी
आिण
२) एकािÂमक सौदेबाजी.
वाटाघाटी¸या ÿिøयेत पाच ÿमुख पायöयांचा समावेश होतो, या ÿÂयेक चरणावर चचाª
करÁयात आली आहे:
वाटाघाटéवरही भावनांचा ÿभाव असतो . रागामुळे िवरोधी प±ांकडून सवलती िमळतात .
सकाराÂमक मनोदशेमुळे दोÆही प±ांचा संयुĉ फायदा होतो. वाटाघाटéमÅये िलंगभेद आहेत.
पुरावे असे दशªिवतात कì पुŁष िľयांपे±ा चांगले वाटाघाटी करतात . पुŁष आिण िľया
यां¸यातील फरक पåरणामांना जोडलेÐया िभÆन महßवामुळे िदसून येतो. munotes.in

Page 46

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
46 जेÓहा दोÆही प± थेट वाटाघाटीĬारे िनराकरण कł शकत नाहीत तेÓहा तृतीय प±
वाटाघाटी होतात . तृतीय प± वाटाघाटी या चार मूलभूत ÿकार¸या वाटाघाटी करतात .
 मÅयÖथ
 पंच
 समेट करणारा
 सÐलागार
जेÓहा वाटाघाटी करणारे प± िभÆन सांÖकृितक पाĵªभूमीचे असतात तेÓहा वाटाघाटी करणे
गुंतागुंतीचे होते.
३.८ ÿij ÿ.१ संघषाªची Óया´या करा आिण संघषाª¸या िवचारांमधील संøमणांची चचाª करा.
िकंवा
संघषाªवर िविवध ŀĶीकोन ÖपĶ करा.
ÿ.२ संघषª ÿिøयेतील िविवध टÈÈयांची चचाª करा.
ÿ.३ खालील गोĶéवर लघु िटपा िलहा:
१. कायाªÂमक पåरणाम
२. अकायª±म पåरणाम
३. सौदेबाजी¸या रणनीती
ÿ.४ वाटाघाटी ÿिøयेत सामील असलेÐया िविवध चरणांची चचाª करा.
ÿ.५ वाटाघाटी ÿभावीतेतील वैयिĉक फरकांवर एक टीप िलहा.
िकंवा
ÿभावीपणे वाटाघाटी करÁयात मदत करणाöया काही महßवा¸या घटकांवर चचाª करा.
ÿ.६ खालील गोĶéवर िटपा िलहा:
 तृतीय प± वाटाघाटी ?
 वाटाघाटी¸या शैलéमधील सांÖकृितक फरक.

munotes.in

Page 47

संघषª आिण वाटाघाटी
47 ३.९ संदभª  Robbins, S. P., Judge, T. A ., & Sanghi, S. (2009). Organisational
Behaviour. (13 ed.), Pearson Education, Dorling Kindersley, New
Delhi.
 Newstrom, J. W ., and Davis, K. (2002). Organisational Behaviour :
Human Behaviour at Work (11th ed.). Tata McGraw -Hill.
 Kumar V. B. (2011) Psychology of Human Behaviour at Work,
Himalaya Publishing House, Mumbai, pages 3 -32.

*****




munotes.in

Page 48

48 ४
भावना आिण मनोदशा
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ पåरचय
४.२ भावना आिण मनोदशा काय आहेत?
४.२.१ Óयĉ केलेली भावना
४.२.२ अनुभवलेÐया भावना: राग आिण आनंद
४.३ भावना आिण मनोदशांचे ąोत
४.४ भाविनक ®म
४.४.१ भाविनक ®मांचा कमªचाöयावर काय पåरणाम होतो?
४.५ ÿभावी घटना िसĦांत
४.५.१ कामावरील कमªचाö यां¸या अनुभवावर पåरणाम करणारे घटक
४.६ भाविनक बुिĦम°ा
४.६.१ भाविनक बुिĦमान Óयĉìची वैिशĶ्ये:
४.७ भावना िनयमन
४.७.१ आपण आपÐया भावनांवर िनयंýण कसे ठेवतो
४.७.२ भावना िनयमन करÁया¸या धोरणे
४.८ भावना आिण मनोदशांचे OB अनुÿयोग
४.९ सारांश
४.१० ÿij
४.११ संदभª
४.० उिĥĶे हे युिनट वाचÐयानंतर तुÌहाला समजेल:
 भावनेची संकÐपना
 भावना आिण मनोदशांचे ąोत
 भाविनक बुिĦम°ा संकÐपना
 OB मधील भावना आिण मनोदशांचे अनुÿयोग
munotes.in

Page 49

भावना आिण मनोदशा
49 ४.१ पåरचय सवōÂकृĶ अमानवी कामिगरीसाठी आिण इितहासातील सवाªत वाईट कामिगरीसाठी भावना
जबाबदार आहेत. Âया आपÐया जीवनातील सुख आिण दु:खाचे ąोत आहेत. नकाराÂमक
आिण दीघªकाळ िटकणाöया भावना आपÐयाला आजारी बनवू शकतात. तर या, भावना
काय आहेत? भावना या आपÐया शरीराचा अनुकूल ÿितसाद आहेत. Âया आपÐयाला
आपÐया जगÁयासाठी आधार देÁयासाठी अिÖतÂवात आहेत. जेÓहा आपÐयाला
आÓहानाचा सामना करावा लागतो तेÓहा भावना Âयावर आपले ल± क¤िþत करतात आिण
आपÐया कृतéना ऊजाª देतात. (Cyders & Smith, 2008). भावना हे शारीåरक उ°ेजना
(Ńदयाची धडधड) , अिभÓयĉ वतªणूक (तीĄ गती) व िवचार आिण भावना (घाबरणे, भीती,
आनंद) यासह जाणीवपूवªक अनुभव यांचे िम®ण आहे. (Mayers D.G., 2013)
४.२ भावना आिण मनोदशा Ìहणजे काय? ÿÂयेक Óयĉìने ती¸या जीवनात कधी ना कधी, लोकांना आनंद, दु:ख, राग, सकाराÂमकता
िकंवा नकाराÂमकते¸या भावना आिण मनोदशा अनुभवÐया आहेत. हे अनुभव अनेक
कारणांमुळे येऊ शकतात आिण ÿÂयेक िविशĶ कालावधीत ÓयĉìĬारे परावितªत होतात.
मनोदशा आिण भावना Óयĉ करÁयाची मनोवै²ािनक ÿिøया ही अनेक लोकां¸या जीवनात
एक नैसिगªक घटना आहे.
मनोदशा आिण भावना कशा वेगÑया आहेत? याचे सवाªत मूलभूत उ°र Ìहणजे मनोदशा
िवŁĦ भावना यांना ÿÂयेक अिभÓयĉìसाठी िकती वेळ लागतो यात आहे. भावना हे एक
अÐपायुषी संवेदन आहे जी एखाīा ²ात कारणामुळे येते िकंवा एखाīा Óयĉìला िविशĶ
वेळी कसे वाटते यामुळे उÂपÆन होते. भावना या एखादी Óयĉìची देहबोली, चेहöयावरील
अचानक हावभाव आिण िनणªय घेÁयाĬारे काही काळासाठी कशी वागते हे ठरवू शकतात.
मनोदशा दीघª कालावधीसाठी असते आिण ती¸या िनिमªतीची कोणतीही ÖपĶ िकंवा
ओळखÁयायोµय सुŁवात नसते. मनोदशा या जरी िततकेसे ÿकषाªने दाखवले जात नसÐया
तरी बहòधा Âया अनेक भावनांचे दीघªकाळचे ÿसंग असतात.
मनोदशा िवŁĦ भावनां¸या Óया´यांचे उदाहरण देÁयासाठी, खालील पåरिÖथतीची कÐपना
करा: øेगला नुकतेच होम िडझायनर Ìहणून जी Âया¸या ÖवÈनातील नोकरी होती Âयासाठी
िनयुĉ केले गेले. या नोकरीतून Âयाला िमळणारे फायदे िवल±ण आहेत आिण Âयाला
िवĵास आहे कì तो Âया¸या वाढÂया कुटुंबाला पुढील अनेक वषा«साठी चांगला आधार देऊ
शकेल. ताÂकाळ वतªमानात आिण मोठी बातमी िमळाÐयानंतर थोड्या काळासाठी, øेगला
आनंद आिण आनंदा¸या भावनांचा अनुभव येतो. काही वष¥ दीघª तास काम केÐयानंतर,
øेगला असे वाटते कì Âया¸या कंपनीत Âया¸याकडे फारशी वरची बढती नाही िकंवा तो
Âया¸या कुटुंबाला वारंवार भेटत नाही. या ÿदीघª कारणांमुळे øेग दररोज राýी कामावłन
नकाराÂमक मनःिÖथती मÅये घरी येतो. अिधक सकाराÂमक आिण िनरोगी मनःिÖथती
आिण जीवनशैली िमळिवÁयासाठी, øेग एक Öवयंरोजगारी िडझायनर Ìहणून सुŁवात करतो
जेथे तो Öवतःचे तास िनिIJत कł शकतो आिण आपÐया कुटुंबासह अिधक वेळ घालवू
शकतो. munotes.in

Page 50

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
50 ४.२.१ Óयĉ केलेली भावना:
अ) इतरांमधील भावना शोधणे:
इतर लोकां¸या भावना िनिIJत करÁयासाठी आपण Âयां¸या शारीåरक हालचाली वाचतो,
Âयां¸या आवाजाची पातळी ऐकतो आिण Âयां¸या चेहöयाचा अËयास करतो.
मानसशाľ²ांना आIJयª वाटले कì अशािÊदक भाषा आपÐया संÖकृतीनुसार िभÆन आहेत
आिण आपÐया अिभÓयĉìमुळे आपÐया अनुभवलेÐया भावनांवर पåरणाम होऊ शकतो.
उदाहरणाथª, पािIJमाÂय संÖकृतीत, एक मजबूत हÖतांदोलन एक बिहमुªखी, अिभÓयĉ
ÓयिĉमÂव Óयĉ करते. एक टक लावून पाहणे, टाळलेली नजर िकंवा टक लावून पाहणे हे
आÂमीयता, सबिमशन िकंवा वचªÖव दशªवते. एका अËयासात, पुŁष-मिहला जोड्यांना जे
एकमेकांसाठी पूणªपणे अनोळखी होते, Âयांना दोन िमिनटे एकमेकांकडे ल±पूवªक पाहÁयास
सांिगतले गेले. Âयांनी एकमेकांबĥल आकषªणाची भावना असÐयाचे नŌदवले.
आपÐयापैकì बरेच जण गैर-मौिखक संकेत चांगले वाचतात. आपण िवशेषतः गैर-मौिखक
धम³या शोधÁयात चांगले असतो. चेहöयां¸या गदêत, एकच रागावलेला चेहरा एका आनंदी
चेहöयापे±ा खूप लवकर ओळखला जातो. अनुभव आपÐयाला िविशĶ भावनांबĥल देखील
संवेदनशील कł शकतो, उदा., रागा¸या भीतीचे िचýण करणाöया चेहöयांची मािलका
पाहणे, शाåररीक शोषण झालेली मुले गैर-शोिषत मुलांपे±ा रागाचे संकेत अिधक जलद
ओळखतात. चेहöया¸या Öनायूंवर िनयंýण ठेवणे कठीण असÐयाने एखादी Óयĉì
लपिवÁयाचा ÿयÂन करत असलेÐया भावनांची िचÆहे ÿकट करतात, उदा. एकý खेचलेÐया
आिण उंचावलेÐया भुवया भीतीचे संकेत देतात. आपले म¤दू सूàम अिभÓयĉéचे खूप चांगले
शोधक आहेत. फĉ ०.१ सेकंदांसाठी चेहरा पाहÁयाने लोकांना एखाīा Óयĉìचे आकषªण
िकंवा िवĵासाहªता तपासता येते (िविलस आिण टोडोरोÓह, २००६). हे अगदी बरोबर
Ìहटले जाते कì पिहली छाप िवजे¸या वेगाने येते. आपÐया म¤दूची भावना ओळखÁयाचे
कौशÐय असूनही, फसÓया अिभÓयĉì शोधणे कठीण आहे. खोटे बोलणारे आिण सÂय
सांगणारे यां¸या वतªणुकìतील फरक बहòतेक लोकांना खूप कमी शोधता येतो. तथािप, काही
लोक इतरांपे±ा खूप चांगले भावना शोधक (िवशेषतः अंतमुªख) असतात. िलिखत
संÿेषणातून भावना ओळखणे कठीण आहे कारण Âयात भावना ओळखÁयात मदत
करÁयासाठी असणारे हावभाव, चेहöयावरील वैिशĶ्ये आिण आवाजाची पातळी नसते.
इले³ůॉिनक संÿेषण देखील अÂयंत िनकृĶ दजाªचे अशािÊदक संकेत ÿदान करते. Ìहणूनच,
लोक सहसा भावमुþा (Emoticons) वापरतात.
असÂय शोधणे:
असÂय शोधÁयासाठी असÂय शोधक-पॉलीúाफ वापरणे हे संशोधक आिण गुÆहे
शोधकांसाठी एक सामाÆय सारवाचे आहे. खोटे शोधÁयात पॉलीúाफ िकतपत ÿभावी आिण
िवĵासाहª आहे असा ÿij िनमाªण होतो. पॉलीúाफ हे ºया तßवावर कायª करते ते Ìहणजे
काही भावना-संबंिधत शारीåरक बदल जसे कì जेÓहा एखादी Óयĉì खोटे बोलत असते
तेÓहा जरी ती Óयĉì Âया¸या चेहöयावरील हावभाव िनयंिýत कł शकत असली तरी ती¸या
ĵासो¸छवासातील बदल , Ńदय व रĉवािहÆयासंबंधी¸या िøयाकलाप आिण घाम येÁयात
होणारा बदल इ. बदल घडतात . परी±क/चाचणी घेणारी Óयिĉ चाचणी देणाöया Óयĉìला munotes.in

Page 51

भावना आिण मनोदशा
51 ÿij िवचारतात आिण ÿijांची उ°रे देताना चाचणी देणाöया ÓयĉìमÅये होत असलेले हे
शारीåरक बदलांचे िनरी±ण करतात. परी±क िविशĶ ÿijासह ÿij िवचारÁयास सुŁवात
करतो ºयामुळे कोणतीही Óयĉì िचंताúÖत होऊ शकते आिण पॉलीúाफ उ°ेिजत होÁयाची
िचÆहे दशªवू शकते. Âयांना िनयंिýत करणारे ÿij Ìहणतात. उदाहरणाथª, एखादा परी±क
िवचाł शकतो कì गेÐया १० वषा«त तुÌही असे काही घेतले आहे का जे तुम¸या मालकìचे
नाही? पॉलीúाफवर दशªिवलेली उ°ेजनाची पातळी, या िनयंýण ÿijां¸या ÿितसादात
आधार रेखेचे काम करते. मग परी±क गंभीर ÿij िवचारतात, उदा., तुÌही तुम¸या पूवê¸या
मालकाकडून काही चोरले आहे का? या ÿijा¸या उ°रात पॉलीúाफवर दशªिवलेली
उ°ेिजत पातळी दशªवेल कì ती Óयĉì खरे बोलत आहे कì खोटे बोलत आहे. उदाहरणाथª,
जर गंभीर ÿijाचे उ°र देताना उ°ेिजत होÁयाची पातळी आधी िनधाªåरत केलेÐया बेस
लाइन उ°ेजनापे±ा कमकुवत असेल, तर आपण असे Ìहणू शकतो कì ती Óयĉì सÂय
बोलत आहे. दुसरीकडे, जर गंभीर ÿijा¸या उ°रात दशªिवलेली उ°ेजना आधार रेखा
उ°ेजनापे±ा जाÖत असेल तर याचा अथª ती Óयĉì खोटे बोलत आहे.
ब) िलंग, भावना आिण अशािÊदक वतªन:
अËयासाने हे िसĦ केले आहे कì िľया पुŁषांपे±ा भाविनक संकेत वाचÁयात अिधक
चांगÐया असतात, जरी Âया समोर¸या Óयĉì¸या वतªनास अगदी कमी कालावधी कåरता
सामोरे गेले असले तरीही, उदा., पुŁष-मिहला जोडपे अÖसल रोमँिटक जोडपे आहे कì
नाही हे ते शोधू शकतात (बाÆसª आिण Öटनªबगª, १९८९). मिहलांची गैर-मौिखक
संवेदनशीलता Âयां¸या मोठ्या भाविनक सा±रतेमुळे आहे आिण Âया अिधक भाविनकŀĶ्या
ÿितसाद देतात. उदाहरणाथª, भाविनक सा±रते¸या ÿयोगात, जेÓहा पुŁषांना िवचारले गेले
कì Âयांना िमýाला अलिवदा Ìहणताना कसे वाटेल, तेÓहा ते Ìहणाले, “मला वाईट वाटेल”,
तर मिहला ÌहणाÐया “हे कडू असेल; मला आनंद आिण दु:ख दोÆही वाटेल." (बॅरेट आिण
सहकारी २०००). २६ िविवध संÖकृतéमधील लोकां¸या अËयासात असे आढळून आले
कì िľया पुŁषांपे±ा भावनांबĥल अिधक मुĉ असतात (कोÖटा आिण सहकारी, २००१).
हे िनरी±ण ÖपĶपणे सूिचत करते कì िľया पुŁषांपे±ा अिधक भाविनक असतात. तथािप,
सामाÆयतः, लोक िľयां¸या ÿितिøयांचे ®ेय Âयां¸या भावनांना देतात तर पुŁषां¸या
ÿितिøया Âयां¸या रागा¸या भावना वगळता Âयां¸या पåरिÖथतीवर अवलंबून असतात. राग
ही अिधक मदाªनी भावना मानली जाते. सव¥±णात असे िदसून आले आहे कì िľया
Öवतःला सहानुभूती दशªिवÁयाची अिधक श³यता असते. Âयां¸या Ńदयाचे ठोके वाढतात
आिण जेÓहा ते एखाīा संकटा¸या ÿसंगात सापडतात तेÓहा Âया रडÁयाची श³यता असते.
क) संÖकृती आिण भाविनक अिभÓयĉì:
वेगवेगÑया संÖकृतéमÅये मूलभूत भावनांसाठी चेहöयावरील सावªिýक भाव असÐयाचे
अËयासांनी दशªिवले आहे. चेहöयाचे Öनायू एक सावªिýक भाषा बोलतात. संपूणª जगात मुले
संकटात असताना रडतात आिण आनंदी असताना हसतात. जÆमापासून आंधळे असलेले
लोक देखील नैसिगªकåरÂया आनंद, दुःख, भीती आिण राग यासार´या भावनांशी संबंिधत
चेहöयावरील सामाÆय भाव दशªवतात. संगीत अिभÓयĉì देखील संÖकृती ओलांडून जातात.
सवª संÖकृतéमÅये, वेगवान संगीत आनंदी आिण मंद संगीत दु: खी मानले जाते. munotes.in

Page 52

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
52 चाÐसª डािवªन Ìहणाले कì ÿागैितहािसक काळात, आपÐया पूवªजांनी शÊदांĬारे संÿेषण
करÁयापूवê, Âयांनी चेहöयावरील हावभावांĬारे धम³या, अिभवादन आिण सादरीकरण केले.
Âयांचे सामाियक अिभÓयĉì Âयां¸या जगÁयात मदत करतात. भाविनक अिभÓयĉì इतर
मागा«नीही आपÐया जगÁयात मदत करतात, उदा., आIJयाªने भुवया उंचावतात आिण डोळे
Łंद होतात जेणेकłन आपण अिधक मािहती घेऊ शकतो. तथािप, असे िदसून आले आहे
कì लोक Âयां¸या Öवतः¸या संÖकृतीतून भावनांचा Æयाय करÁयात अिधक अचूक असतात
तसेच भावना िकती Óयĉ केÐया जातील याबĥल सांÖकृितक फरक आहेत. उदाहरणाथª,
पाIJाÂय संÖकृतीत, लोक उघडपणे Âयां¸या भावना दशªवतात तर आिशयाई संÖकृतéमÅये,
लोक Âयां¸या भावनांचे ŀÔयमान ÿदशªन कमी करतात.
ड) चेहöयावरील हावभावाचे पåरणाम:
अËयास दशªिवतात कì अिभÓयĉì भावनांना केवळ संÿेिषत करत नाहीत तर Âया वाढवून
आिण Âयांचे िनयमन देखील करतात. भीतीदायक अिभÓयĉì तयार करÁयासाठी लोक
इतर कोणÂयाही भावनांपे±ा अिधक भीतीची भावना नŌदवतात. असे Ìहणतात कì जर
तुÌही वरवर उबदारपणे हसालात कì तुÌहाला आतून बरे वाटेल. Ìहणजे, तुमचा चेहरा
तुम¸या भावनांचा पुरवठा करतो. एका ÿयोगात, उदासीन Łµणांना बोटॉ³स इंजे³शÆस
िमळाÐयानंतर बरे वाटले जे सुरकुतनाöया Öनायूंना दुबªल करते. Âयाचÿमाणे, असे नŌदवले
गेले आहे कì कथा वाचन करतांना ते कोणÂया बोटाने वर आिण खाली हलतात यास
संिदµध वतªन Ìहणून लोक वेगÑया ÿकारे पाहतात. जर Âयांनी कथा वाचत असतांना,
सातÂयाने मधले बोट हलवके, कथा वाचनाचे वतªन अिधक ÿितकूल वाटले. आिण जर
हाताचा आंगाठा वर कłन वाचले तर ते अिधक सकाराÂमक वाटले
४.२.२ अनुभवÐया जाणाöया भावना: øोध आिण आनंद:
मानवातील भावनांचा अनुभव दोन आयामांवर ठेवता येतो - सकाराÂमक िवŁĦ नकाराÂमक
आिण कमी उ°ेजना िवŁĦ उ¸च उ°ेजना. कोणतीही भावना ही या दोन आयामांची जोड
असते. उदाहरणाथª, जर आपण øोधाची भावना घेतली तर øोध येणे हे øोधापे±ा अिधक
øुĦ (उ°ेजना¸या पातळीवर) आहे आिण ती एक नकाराÂमक भावना आहे. आपÐया
जीवनावर पåरणाम करणाöया दोन सवाªत ल±णीय आिण Óयापक भावनांवर चचाª कłया.
Âया Ìहणजे øोध आिण आनंद होय.
øोध:
ÿाचीन कालीन हòशार लोक øोधाचे वणªन 'छोटे वेडेपणा' असे करते. Âयात Ìहटले आहे कì
øोध ‘मनाला दूर नेतो’ आिण ‘Âयामुळे झालेÐया दुखापती इतर दुखपतéपे±ा िकतीतरी
पटéनी अिधक ýासदायक ’ असू शकतात. दुसöया शÊदांत, हे सांगÁयाचा ÿयÂन केला जातो
कì जेÓहा आपण रागावतो तेÓहा आपण तकªशुĦपणे िवचार कł शकत नाही आिण अशा
गोĶी कł िकंवा बोलू शकतो ºयामुळे शेवटी आपÐयाला अिधक दुःख होते. तथािप,
शे³सिपयरने वेगळा ŀिĶकोन ठेवला आिण Ìहटले कì उदा° राग एखाīा िभÞया माणसाला
शूर बनवतो आिण आपÐयाला ऊजाª देतो. कोण बरोबर आहे? यांचे उ°र Ìहणजे दोÆही
बरोबर आहे. रागामुळे आपले नुकसान होऊ शकते. अËयासातून असे िदसून आले आहे कì munotes.in

Page 53

भावना आिण मनोदशा
53 दीघªकालीन शýुÂवामुळे Ńदयिवकार, रĉदाब होऊ शकतो , सामािजक संबंध िबघडू
शकतात आिण आपले आयुÕयही कमी होऊ शकते.
असा ÿij पडतो कì आपण आपÐया रागातून मुĉ होऊ शकतो का? जर होय, तर ते कसे?
िलंग िभÆनता:
सरसकट िकशोरवयीन मुलां¸या सव¥±णात असे िदसून आले आहे कì रागाचा सामना
करताना िलंग फरक िदसून येतो. Âयात असे नŌदवले गेले आहे कì रागापासून मुĉ
होÁयासाठी, मुले सहसा Âयांना राग आणणाö या पåरिÖथतीपासून दूर िनघून जातात, ते
Âयां¸या रागावर िनयंýण ठेवÁयासाठी Óयायामासार´या अनेक शारीåरक कृती करतात.
दुसरीकडे, मुली िमýाशी बोलून, संगीत ऐकून िकंवा डायरी िकंवा जनªलमÅये िलहóन Âयां¸या
रागाचा सामना करतात.
सांÖकृितक फरक:
पाIJाÂय संÖकृती, मु´यतः एक Óयिĉवादी संÖकृती, असे मानते कì लोकांनी Âयांचा राग
काढला पािहजे, कारण रागाची भावना आंतåरक कारणे अिधक हािनकारक आहे. खरं तर,
‘åरकÓहरी’ थेरिपÖट लोकांना आपÐया मृत पालकांिवŁĦ संताप Óयĉ करÁयासाठी,
आपÐया बालपणातील अÂयाचार करणाöयांचा सामना करÁयास आिण आपÐया कÐपनेत
आपÐया मालकाला शाप देÁयास ÿोÂसािहत करतात. आपÐयात राग साठवून ठेवणे
आपÐया मानिसक आिण शारीåरक आरोµयासाठी वाईट मानले जाते. पाIJाÂय संÖकृतीचा
असा िवĵास आहे कì रागातून भाविनक मुĉìĬारे (एकतर आøमक कृतीĬारे िकंवा
काÐपिनक कृतीĬारे बाहेर पडणे) िकंवा िवरेचनांĬारे केले जाऊ शकते. या िवचारसरणीला
काही अनुभवजÆय आधार आहे. अËयास असे दशªिवतात कì, नेहमीच नाही परंतु
काहीवेळा, जेÓहा लोक िचथावणी देणाö यािवŁĦ बदला घेतात तेÓहा øोधाचे ÿमाण कमी
होते. परंतु राग तेÓहाच कमी होतो जेÓहा एखाīा Óयĉìने Âया¸या ÿ±ोभकांवर थेट पलटवार
केला, बदला घेणे ÆयाÍय आहे, Âयांचे लàय भयभीत करणारे नाही (िगन आिण सहकारी,
१९७७) आिण नंतर Âयांना िचंता िकंवा अपराधी वाटत नसÐयास. जर रागामुळे शारीåरक
िकंवा शािÊदक कृÂये नंतर पIJा°ाप िनमाªण करत असतील, तर ते अपायकारक ठł शकते.
तथािप, कथाöसीस / िवरेचन (तीĄ भावनांना मोकळी वाट कŁन देÁयासाठी सांगÁयात
येणाöया गोĶी) अनेकदा आपÐया øोधाची भावना पुसून टाकÁयात अयशÖवी ठरते. Âयाची
काही कारणे असू शकतात
१. राग Óयĉ केÐयाने राग कमी होÁयाऐवजी तो बळकट होऊ शकतो: उदा.,
रÖÂयावरील रागा¸या बाबतीत. एबेसेन आिण सहकारी (१९७५) यांनी कामावłन
काढून टाकलेÐया कमªचाö यांवर एक ÿयोग केला. Âयांना Âयांचे शýुÂव Óयĉ करÁयाची
परवानगी देÁयात आली आिण नंतर कंपनीबĥल Âयांची वृ°ी Óयĉ करÁयाची संधी
देÁयात आली. कामावłन काढून टाकलेÐया कमªचाöयां¸या तुलनेत ºयांना
सुŁवाती¸या ÿijावलीमÅये शýुÂव Óयĉ करÁयाची संधी देÁयात आली नÓहती, असे
आढळून आले कì ºया कमªचाöयांना पिहÐया ÿijावलीमÅये अशी संधी देÁयात आली
होती, Âयांनी अिधक शýुÂव Óयĉ केले. Âयांचे वैर कमी होÁयाऐवजी वाढले. तÂसम munotes.in

Page 54

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
54 पåरणाम दुसöया अËयासाĬारे नŌदवले गेले. āॅड बुशमन (२००२) बरोबरच Ìहणाले कì
राग कमी करÁयासाठी तो बाहेर काढणे Ìहणजे आग िवझवÁयासाठी पेůोल
वापरÁयासारखे आहे.
२. यांमुळे सूड उगवÐया सारखे होऊ शकते आिण लहान संघषª मोठ्या संघषाªत
बदलू शकतो: आिशयाई संÖकृतीत, जी एक सामुदाियक संÖकृती आहे, अशा ÿकारे
आपÐया आøमकतेला वाव देणे वाईट मानले जाते. लोक Âयां¸या रागाला बळी पडत
नाहीत कारण Âयांना Âयांची ओळख Âयां¸या गटातून िमळते आिण Âयांना
परÖपरावलंबनाची भावना असते. असे लोक Âयांचा राग काढणे Ìहणजे समूह एकोपा
धो³यात आणÁया सारखे मानतात.
३. रागाचा उþेक दुसöया मागाªने धोकादायक आहे: ते आपÐयाला ताÂपुरते शांत कł
शकतात परंतु हे मजबुतीकरण Ìहणून कायª कł शकते आिण Âयामुळे सवय होऊ
शकते.
४. रागामुळे पूवªúह होऊ शकतो: ९/११ नंतर अमेåरकन लोकांनी Öथलांतåरत आिण
मुिÖलमांिवŁĦ पूवªúह िवकिसत केला.
रागावर िनयंýण ठेवÁयाची तंý:
१. ÿितिøया देÁयापूवê ÿती±ा करा. ÿती±ा कłन तुÌही रागा¸या शारीåरक उ°ेजनाची
पातळी खाली आणू शकता.
२. अफवा पसरवू नका. आंतåरक åरÂया रमणे हे वाढवÁयास मदत करते
३. Óयायाम कłन, एखादे वाī वाजवून िकंवा िमýासोबत बोलून Öवतःला शांत करा.
४. रागाचा शहाणपणाने वापर केला तर ती ताकद बनू शकते आिण नातेसंबंधाला फायदा
होऊ शकतो. सूड घेÁयाऐवजी सलो´याला ÿोÂसाहन देणाöया मागा«नी तøारी Óयĉ
करा.
५. अपराधीपणा बाबत काही गोĶी बोला , Âयामुळे ýास कमी होतो. शांत परंतु आúही
राहा.
६. संघषª सोडवता येत नसÐयास, ±मा वापरा. ±मा केÐयाने राग मुĉ होतो आिण शरीर
शांत होते.
आनंद:
आनंद ही मनाची िÖथती िकंवा सुख, समाधान, आनंद िकंवा हषाªची भावना आहे.
‘सकाराÂमक मानसशाľ , आनंदाचे वणªन सकाराÂमक ते नकाराÂमक भावना िकंवा
जीवनातील समाधानाची भावना यांचे उ¸च गुणो°र Ìहणून करते.
munotes.in

Page 55

भावना आिण मनोदशा
55 अ) आपÐया जीवनात आनंदाचे महßव:
आनंद / दु:ख यांचा आपÐया जीवनातील ÿÂयेक पैलूवर ÿचंड ÿभाव पडतो. हा ÿभाव
ताÂपुरता िकंवा दीघªकाळ िटकणारा, सौÌय िकंवा गंभीर असू शकतो. मानसशाľ² आनंदी
आिण दुःखी लोकांमधील फरक आिण Âयाचा Âयां¸यावर कसा पåरणाम होतो याचा अËयास
करत आहेत. काही िनÕकषª असे आहेत कì आनंदी लोक जग हे अिधक सुरि±त आहे असे
मानतात आिण Âयांना अिधक आÂमिवĵास वाटतो, ते िनणªय घेतात आिण अिधक सहज
सहकायª करतात, अिधक सहनशील असतात , नोकरी¸या अजªदारांना अिधक अनुकूलतेने
®ेणीबĦ करतात, नकाराÂमक पैलूंवर जाÖत िवचार न करता Âयां¸या सकाराÂमक
भूतकाळातील अनुभवांचा आÖवाद घेतात, अिधक सामािजकåरÂया जोडलेले असतात,
िनरोगी आिण अिधक उÂसाही आिण समाधानी जीवन जगतात (माऊस आिण सहकारी ,
२०११), ल±णीयåरÂया अिधक पैसे कमावतात (डायनर आिण सहकारी, २००२).
बास आिण सहकारी (२००८) याने असे नमूद केले कì जेÓहा तुमची मनोदशा उदास
असते, संपूणª जीवन िनराशाजनक आिण िनरथªक वाटते, तुÌही तुम¸या सभोवताल¸या
पåरिÖथतीवर टीका करता आिण तुमचा िवचार साशंक असतो, अशा पåरिÖथतीत तुÌही
तुमची मनोदशा उजळ करÁयाचा ÿयÂन केÐयास तुम¸या िवचारसरणीला यश िमळेल.
िवÖतृत आिण तुÌही अिधक खेळकर आिण सजªनशील Óहाल. दुस-या शÊदात सांगायचे तर,
तुÌहाला दुःखी िÖथतीतून आनंदी िÖथतीत Öथानांतåरत केले जाईल. जेÓहा आपण आनंदी
असतो, तेÓहा आपले नाते, Öव-ÿितमा आिण भिवÕयासाठी¸या आशा देखील अिधक
सकाराÂमक िदसतात.
चांगले-अनुभवा, चांगले-करा घटना:
अनेक संशोधन अËयासांनी अहवाल िदला आहे कì आनंदामुळे केवळ चांगले वाटत नाही,
तर तो चांगले करतो देखील, उदा., अनेक अËयासांमÅये, मन:िÖथित वाढवणारे अनुभव
(जसे कì पैसे शोधणे, आनंदी घटना आठवणे इ.) लोकांना पैसे देÁयाची, एखाīाची
पडलेली कागदपýे उचलÁयाची, Öवयंसेवसाठी वेळ देÁयाची आिण इतर चांगली कामे
करÁयाची अिधक श³यता िनमाªण केली गेली होती. सÂय चांगले-अनुभवा आिण चांगले-
करा या¸या उलटही असÐयाचे िदसून आले. जेÓहा तुÌही एखाīासाठी चांगले करता तेÓहा
तुÌहाला चांगले वाटते.
ब) भाविनक चढ -उतारांचे लहान आयुÕय:
अËयासातून असे िदसून आले आहे कì दीघªकाळापय«त, आपÐया भाविनक चढ -उतारांमुळे
केवळ िदवस¤िदवासच नÓहे तर िदवसभरातही समतोल राखला जातो. सकाराÂमक भावना
बहòतेक िदवसां¸या सुŁवाती¸या ते मधÐया भागात वाढतात आिण नंतर कमी होतात.
एखादी तणावपूणª घटना वाईट मनोदशेला कारणीभूत ठł शकते, परंतु दुसö या िदवशी,
Âयाबाबतची अंधुकता जवळजवळ नेहमीच उठू शकते. जरी नकाराÂमक घटना दीघªकाळ
िटकून रािहÐया, तरी आपली वाईट मनोदशा सहसा संपुĶात येते. उदाहरणाथª, ÿेमपूणª
नातेसंबंध तुटणे िवनाशकारी वाटते, परंतु अखेरीस भाविनक जखम बरी होते आिण आपण
आयुÕयात पुढे जातो. munotes.in

Page 56

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
56 एखाīा िÿय Óयĉì¸या नुकसानाबĥल दुःख िकंवा लहान मुलांवर अÂयाचार, बलाÂकार
िकंवा युĦाची भीती यासार´या गंभीर आघातानंतरची िचंता, दीघªकाळ िटकू शकते, परंतु
शेवटी आपण Âयावर मात करतो. कोणतीही शोकांितका कायमÖवłपी िनराश करणारी
नसते. जे लोक आपली ŀĶी गामावतात िकंवा Âयांना अधा«गवायू होतो ते दैनंिदन आनंदा¸या
सामाÆय पातळी¸या जवळपास बरे होतात.
जरी लोक आनंदा¸या आिण कÐयाणा¸या पूवê¸या भावनांकडे परत येऊ शकले नाहीत
तरी, ते लोक कायमÖवłपी अपंगÂवाचा चांगला सामना करतात. मोठ्या अपंगÂवामुळे लोक
सरासरीपे±ा कमी आनंदी राहतात, तरीही नैराÔयाने úÖत असलेÐया स±म शरीरा¸या
लोकांपे±ा खूप आनंदी असतात. āुनो आिण सहकारी (२००८) याने िटÈपणी केली कì
बहòतेक Łµण जे "लॉक-इन" गितहीन शरीर (कोमात असÐयाने) Âयांची मरायची मारायची
नसते. वÖतुिÖथती अशी आहे कì आपण आपÐया भावनांचा कालावधी जाÖत मानतो
आिण आपली लविचकता आिण पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयाची ±मता कमी लेखतो.
क) संप°ी आिण ÖवाÖÃय:
काही ÿमाणात , संप°ीचा ÖवाÖÃयशी संबंध असतो, उदा., ®ीमंत लोक सामाÆयत: हे
ºयां¸या जीवनावर िनयंýण नसते अशा गरीब लोकांपे±ा अिधक आनंदी, िनरोगी असतात.
पैसा भूक आिण िनराशेतून बाहेर पडÁयास आिण आनंद िवकत घेÁयास मदत कł शकतो.
पण एकदा तुम¸याकडे आराम आिण सुरि±ततेसाठी पुरेसा पैसा िमळाला कì, अिधक पैसे
जोडÐयाने अिधक आनंद िमळत नाही. याचे कारण Ìहणजे अशा घटना परताÓयात घट होत
आहे. आनंद वाढवÁयासाठी अिधक पैशाची शĉì कमी उÂपÆनात ल±णीय असते आिण
जसजसे उÂपÆन वाढते तसतसे ती कमी होते. ÿÂयेक संÖकृतीत, जे लोक संप°ीसाठी खूप
ÿयÂन करतात ते िनÌन दजाª¸या ÖवाÖÃयसह जगतात, िवशेषत: जर ते Öवत: ला िसĦ
करÁयासाठी, स°ा िमळिवÁयासाठी िकंवा Âयां¸या कुटुंबांना पािठंबा देÁयाऐवजी केवळ पैसे
िमळिवÁयासाठीच पैशां¸या शोधात असतील.
ड) दोन मानसशाľीय घटना - अनुकूलन आिण तुलना:
आनंद सापे± का आहे हे ÖपĶ करणाöया दोन मनोवै²ािनक घटना आहेत. हे अनुकूलन
आिण तुलना आहेत. ही दोन तßवे समजून घेऊयात,
१) अनुकूलन-Öतरीय घटना:
हे तßव सूिचत करते कì आपÐया भूतकाळातील अनुभवां¸या तुलनेत िविवध उ°ेजनांचा
Æयाय करÁयाची आपली नैसिगªक ÿवृ°ी आहे. हॅरी हेÐसन (१९७७) या घटनेचे ÖपĶीकरण
देऊन ÖपĶ करतात कì आपÐया भूतकाळातील अनुभवा¸या आधारावर, आपण सवª
ÿÂयेक गोĶीसाठी िविशĶ तटÖथ पातळीपय«त पोहोचतो, उदा., असे काही Öतर आहेत
ºयावर आपÐयाला आवाज खूप मोठा िकंवा मृदु, तापमान खूप जाÖत िकंवा कमी, घटना
आनंददायी िकंवा अिÿय आढळणार नाहीत. आपÐयाला Âयां¸याबĥल तटÖथ वाटेल.
एकदा हे तटÖथ िबंदू िवकिसत झाÐयानंतर, आपण या पातळी¸या तुलनेत कोणÂयाही
नवीन घटना िकंवा िवīमान घटनांमधील िभÆनता तपासतो, उदा., जर तापमान आपÐया munotes.in

Page 57

भावना आिण मनोदशा
57 तटÖथ िबंदू¸या तापमानापे±ा जाÖत झाले, तर आपÐयाला तापमान आपÐया आरामासाठी
अित उÕण वाटते.
Âयाचÿमाणे, आपÐया सÅया¸या उÂपÆनाशी तुलना केÐयास, आपÐयाला जाÖत उÂपÆन
िमळते, तर आपÐयाला आपÐया आनंदात ताÂपुरती वाढ जाणवते, परंतु नंतर ही नवीन
उ¸चता नवीन सामाÆय पातळी बनते आिण नंतर पुÆहा आनंदी होÁयासाठी आपÐयाला या
नवीन सामाÆय पातळीपे±ा अिधक उÂपÆनाची आवÔयकता असेल. शै±िणक बि±से,
सामािजक ÿितķा इ. यांसार´या इतर ±ेýांसाठीही हेच खरे आहे. उदाहरणाथª, कॉडªलेस
फोन बाजारात आÐयावर आिण तुमचा एक फोन होता तेÓहा तुमचा थरार आठवतो का? (ते
फोन फĉ लँडलाइन फोन¸या मयाªिदत ®ेणीत काम करत होते, ºयामुळे तुÌहाला खूप कमी
लविचकता िमळत होती ). पुढे मोबाईल फोन बाजारात आले आिण Âयांनी घरापासून लांब
ÿवास करतानाही कोणाशीही बोलÁयाचे ÖवातंÞय िदले. Âया टÈÈयावर तुÌहाला कॉडªलेस
फोÆसचा आनंद वाटला नाही. नंतर, मोबाईल Öमाटª फोनमÅये अपúेड झाले आिण आता
तुÌही फĉ मोबाईल फोनवरच बोलू शकत नाही तर फोनवर इंटरनेट वापरÁयासारखे बरेच
काही कł शकता. आता सामाÆय मोबाईल फोन तुÌहाला काही आनंद िकंवा उÂसाह देतो
का? याचे उ°र नाही असेच येईल. आनंद हा आपÐया Öवतः¸या अनुभवांशी सापे± असतो
असे मानसशाľ²ांनी नेमके हेच Ìहटले होते.
सुख हे कायमÖवłपी नाही. उīा , समजा तुÌहाला अशा आदशª जगात राहÁयाची संधी
िमळेल िजथे तुÌहाला कोणतीही आिथªक िचंता िकंवा आरोµयाची िचंता नाही आिण तुमचे
जवळचे िÿयजन तुÌहाला िबनशतª ÿेम देतात. तुÌही आनंदी Óहाल, परंतु काही काळानंतर
तुÌही तुमची अनुकूलन पातळी समायोिजत कराल आिण तुमचे हे नवीन जग नंतर सामाÆय
होईल. आता घटना तुम¸या अपे±ेपे±ा जाÖत झाÐयास तुÌहाला समाधान वाटेल िकंवा या
घटना तुम¸या अपे±ेपे±ा कमी झाÐयास तुÌहाला असमाधानी वाटेल. मुĥा असा आहे कì
समाधान िकंवा असंतोष हे आपÐया भूतकाळातील अनुभवांवर आधाåरत आपले िनणªय
असतात.
२) तुलना - सापे± वंिचतता:
आपण नेहमी Öवतःची तुलना इतरांशी करतो आिण आपली चांगली िकंवा वाईट भावना
आपण Öवतःची तुलना कोणाशी करतो यावर अवलंबून असते. इतर अनेकांना ®ीमंत
होताना पाहóन सापे± वंिचततेची भावना िनमाªण होऊ शकते. गरीब लोकांपे±ा ®ीमंत लोक
जीवनात अिधक समाधानी असÁयाचे कारण अशी केली जाणारी तुलना आहे. तथािप,
Russell (1930, p90) यांनी अितशय योµयतेने नमूद केले कì "िभकारी ल±ाधीशांचा हेवा
करत नाहीत, तरीही ते अिधक यशÖवी असलेÐया इतर िभकाöयांचा हेवा करतील". जे
चांगले आहेत Âयां¸याशी Öवतःची तुलना केÐयाने मÂसर िनमाªण होतो आिण जे वाईट
आहेत Âयां¸याशी Öवतःची तुलना केÐयाने समाधान िमळते.
इ) आनंदाचे भािकत करणारे:
आनंदी लोकांमÅये अनेक वैिशĶ्ये आहेत जसे कì Âयां¸यात उ¸च सÆमान आहे,
आशावादी, सहज असणारे आिण सहमत आहेत, जवळचे नाते िकंवा समाधानी वैवािहक munotes.in

Page 58

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
58 जीवन असणे, Âयां¸या कौशÐयांमÅये ÓयÖत असलेले काम आिण िव®ांती अनुभवणे,
सिøय धािमªक िवĵास असणे, चांगली झोप आिण Óयायाम असणे. संशोधन दशªवते कì वय,
िलंग, पालकÂव आिण शारीåरक आकषªण यांचा आनंदाशी काही संबंध नाही, परंतु जीÆस
महßवाचे असतात.
आनुवंिशकपणा:
एकिबज आिण िĬ बीज जुÑया मुलां¸या एका अËयासात असे आढळून आले कì लोकां¸या
आनंदा¸या ®ेणीबĦतेमÅये सुमारे ५०% फरक अनुवांिशकतेचा होता. इतर अËयासांनी
असेही सूिचत केले आहे कì एकिबज जुळी मुले देखील सारखीच आनंदी असतात.
वैयिĉक इितहास आिण संÖकृती: वैयिĉक Öतरावर, आÌहाला आधीच मािहत आहे कì
आम¸या भावना आम¸या अनुभवांĬारे पåरभािषत केलेÐया पातळीभोवती संतुिलत
असतात. सांÖकृितक Öतरावर, गट Âयां¸या महßवा¸या वैिशĶ्यांमÅये िभÆन असतात.
उदाहरणाथª, Óयिĉवादावर भर िदÐयामुळे पाIJाÂयांसाठी आÂमसÆमान आिण कतृªÂव
अिधक महßवाचे असते. जपान सार´या सांÿदाियक संÖकृतीत राहणाöया लोकांसाठी
सामािजक Öवीकृती आिण सुसंवाद अिधक महßवाचा आहे, िजथे वैयिĉक यशापे±ा कुटुंब
आिण समुदाय अिधक महßवाचा आहे. तथािप, आपÐया जनुकांÓयितåरĉ, अËयास सूिचत
करतात कì नातेसंबंधाची गुणव°ा देखील आपÐया आनंदाचा एक महßवाचा िनधाªरक आहे.
तर, आपÐया जनुकांवर, आपÐया मूÐयांवर, आपÐया अलीकडील अनुभवांवर अवलंबून,
आपला आनंद आपÐया “आनंदा¸या सेट पॉइंट” भोवती चढ-उतार होताना िदसतो. यामुळे
काही लोक नेहमी आनंदी असतात तर काही नेहमी नकाराÂमक असतात. तथािप,
मानसशाľ² मानतात कì आपÐया जीवनाबĥलचे समाधान िनिIJत नाही. आनंद वाढू
शकतो िकंवा कमी होऊ शकतो. आपÐया िनयंýणाखाली असलेÐया घटकांवर Âयाचा
ÿभाव पडू शकतो.
४.३ भावना आिण मनोदशांचे ąोत भावना आिण मनोदशा अनेक कारणांमुळे िनमाªण होऊ शकतात.
ÓयिĉमÂव:
सवª Óयĉéÿमाणे, िविशĶ मनोदशा आिण भावना इतरांपे±ा अिधक वारंवार अनुभवÁयाची
अंगभूत ÿवृ°ी आपÐयाकडे असली पािहजे. आपण समान भावना िकती तीĄतेने अनुभवतो
याबĥल देखील आपण िभÆन आहोत, तर जे उÂकट असतात ते चांगले आिण वाईट
मनोदशा आिण भावना अिधक खोलवर अनुभवतात.
आठवड्यातील िदवस िकंवा िदवसाची वेळ:
तुÌही आतापय«त अंदाज लावला असेल कì लोक आठवड्या¸या सुŁवातीला Âयां¸या
सवाªत वाईट मनोदशेमÅये असतात आिण आठवड्या¸या शेवटी Âयां¸या सवō°म
मनोदशेमÅये असतात. Âयामुळे सोमवारची सकाळ ही वाईट बातमी सांगÁयासाठी िकंवा
कोणालातरी मदतीसाठी िवचारÁयाची सवō°म वेळ नसते. munotes.in

Page 59

भावना आिण मनोदशा
59 हवामान:
तुÌही Ăामक सहसंबंध ऐकले आहेत का? ÿÂय±ात कोणताही संबंध नसताना दोन घटनांचा
संबंध जोडÁयाची लोकांची ÿवृ°ी असते. बöयाच लोकांना असे वाटते, परंतु हवामानाचा
आपÐया मनःिÖथतीवर फारसा ÿभाव पडत नाही.
तणाव:
तणाव आपÐया मनःिÖथतीवर आिण भावनांवर नकाराÂमक पåरणाम कł शकतो. वेळोवेळी
होणारे पåरणाम आिण सतत¸या तणावामुळे आपली मनोदशा आिण भावना िबघडू
शकतात.
सामािजक उपøम:
आपÐया बहòतेकांसाठी, सामािजक उपøम सकाराÂमक मनोदशा वाढवतात आिण
नकाराÂमक मनोदशावर थोडासा ÿभाव पडतो. सकाराÂमक मनोदशा सामािजक संवाद
शोधते. शारीåरक, अनौपचाåरक आिण िवलासी िøयाकलाप औपचाåरक आिण गितहीन
घटनांपे±ा सकाराÂमक मनोदशेशी अिधक ŀढपणे संबंिधत आहेत.
झोप:
झोपे¸या गुणव°ेचा मनोदशेवर पåरणाम होतो. जर तुÌही थकले असाल तर तुÌहाला थकवा,
राग आिण शýुÂव जाणवÁयाची श³यता असते आिण Âयामुळे िनणªय±मता िबघडू शकते
आिण भावनांवर िनयंýण ठेवणे कठीण होऊ शकते.
Óयायाम:
Óयायामामुळे आपली सकाराÂमक मनोदशा वाढते. हे िवशेषतः उदासीन लोकांसाठी चांगले
आहे.
वय:
जसजसे लोक मोठे होतात तसतसे नकाराÂमक भावना कमी होतात. उ¸च सकाराÂमक
मनोदशा वृĦ लोकांसाठी जाÖत काळ िटकतो तर वाईट मनोदशा तŁण लोकांपे±ा लवकर
कमी होते. वयानुसार भाविनक अनुभव सुधारतो.
िलंग:
िľया पुŁषांपे±ा भाविनकŀĶ्या अिधक अिभÓयĉ असतात. ते Âयांना अिधक तीĄतेने
अनुभवतात आिण पुŁषांपे±ा जाÖत काळ भावनांना धłन ठेवतात. ते राग वगळता
सकाराÂमक आिण नकाराÂमक भावनां¸या अिधक वारंवार अिभÓयĉì ÿदिशªत करतात.
याचे कारण असे कì पुŁषांना कणखर आिण धाडसी Óहायला िशकवले जाते. िľया
सामािजक आिण पालनपोषण करतात , Ìहणून Âया अिधक सकाराÂमक मनोदशा दशªवतात.
munotes.in

Page 60

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
60 ४.४ भाविनक ®म भाविनक ®म ही नोकरी¸या भाविनक गरजा पूणª करÁयासाठी भावना आिण अिभÓयĉì
ÓयवÖथािपत करÁयाची ÿिøया आहे. अिधक िवशेषतः, úाहक, सहकारी आिण
ÓयवÖथापक यां¸याशी संवाद साधताना कामगारांनी Âयां¸या भावनांचे िनयमन करणे
अपेि±त आहे. यात भावनां¸या अिभÓयĉì¸या संदभाªत िवĴेषण आिण िनणªय घेणे समािवĶ
आहे, ÿÂय±ात जाणवले िकंवा नाही, तसेच Âया¸या िवŁĦ: भावनांचे दडपण ºया भावना
Óयĉ केÐया जातात परंतु काही Óयĉ केÐया जात नाहीत यांचा समावेश होतो. हे úाहक
िकंवा ³लायंटमÅये िविशĶ भावना िनमाªण करÁयासाठी केले जाते जे कंपनी िकंवा संÖथेला
यशÖवी होÁयास अनुमती देऊ शकते.
भाविनक ®म आवÔयक Ìहणून ओळखÐया गेलेÐया भूिमकांमÅये सावªजिनक ÿशासन,
कायदा, बालसंगोपन, आरोµय सेवा, सामािजक कायª, आदराितÃय, मीिडया आिण हेरिगरी
यांचा समावेश होतो. अथªÓयवÖथा िविशĶ उÂपादनातून सेवा-आधाåरत अथªÓयवÖथेकडे
वळत असताना , साठ वषा«पूवê¸या तुलनेत िविवध Óयावसाियक ±ेýातील अिधक
कामगारांनी िनयो³Âया¸या मागणीनुसार Âयां¸या भावनांचे ÓयवÖथापन करणे अपेि±त आहे.
या शÊदाचा वापर अÓयावहाåरक कामाचा संदभª देÁयासाठी देखील वाढिवÁयात आला आहे
जे परÖपरåरÂया अपेि±त आहे, जसे कì सुĘी¸या कायªøमांचे आयोजन करÁयाची काळजी
घेणे िकंवा एखाīा िमýाला Âयां¸या समÖयांचे िनराकरण करÁयात मदत करणे इ.
भाविनक ®म Óया´या:
समाजशाľ² आलê हॉचÖचाइÐड यांनी भाविनक ®माची पिहली Óया´या ÿदान केली, जी
नोकरी¸या आवÔयकता पूणª करÁयासाठी िविशĶ भावना ÿदिशªत करते. संबंिधत शÊद
भावना कायª (ºयाला "भावना ÓयवÖथापन" देखील Ìहटले जाते) वैयिĉक हेतूंसाठी िविशĶ
भावना ÿदिशªत करणे यां¸याशी संबंिधत आहे, जसे कì एखाīा¸या घरा¸या खाजगी
±ेýामÅये िकंवा कुटुंब आिण िमýांसह होणारा संवाद. हॉचÖचाइÐड ने तीन भावना िनयमन
करणारी धोरणे ओळखली: बोधनाÂमक, शारीåरक आिण अिभÓयĉì. बोधनाÂमक
भावनां¸या कायाªमÅये, एखादी Óयĉì Âयां¸याशी संबंिधत भावना बदलÁया¸या आशेने
ÿितमा, कÐपना िकंवा िवचार बदलÁयाचा ÿयÂन करते. उदाहरणाथª, एखादी Óयĉì
कौटुंिबक छाया िचýाला आनंदी भावनेशी जोडू शकते आिण आनंदी वाटÁयाचा ÿयÂन
करताना Âया छाया िचýाचा िवचार कł शकतो. शारीåरक भावनां¸या कायाªमÅये, एखादी
Óयĉì इि¸छत भावना िनमाªण करÁयासाठी शारीåरक ल±णे बदलÁयाचा ÿयÂन करते.
उदाहरणाथª, राग कमी करÁयासाठी एखादा दीघª ĵास घेÁयाचा ÿयÂन कł शकतो.
अिभÓयĉ भावनां¸या कायाªमÅये, एखादी Óयĉì आंतåरक भावना बदलÁयासाठी अिभÓयĉ
हावभाव बदलÁयाचा ÿयÂन करते, जसे कì आनंदी अनुभवÁयाचा ÿयÂन करताना हसणे.
भाविनक कायª खाजगी ±ेýात घडत असताना, भाविनक ®म Ìहणजे िनयो³Âया¸या
अपे±ांनुसार कामा¸या िठकाणी भावनांचे ÓयवÖथापन. भाविनक ®माचा समावेश असलेÐया
नोकöयांची अशी Óया´या केली जाते कì: munotes.in

Page 61

भावना आिण मनोदशा
61  लोकांशी समोरासमोर िकंवा ÿÂय± बोलÁयाने होणारा संपकª आवÔयक आहे.
 कामगाराने दुसöया ÓयĉìमÅये भाविनक िÖथती िनमाªण करणे आवÔयक आहे.
 िनयो³Âयाला, ÿिश±ण आिण पयªवे±णाĬारे, कमªचाöयां¸या भाविनक िøयाकलापांवर
काही ÿमाणात िनयंýण ठेवÁयाची परवानगी īावी.
हॉचÖचाइÐड ने (१९८३) असा युिĉवाद करतात कì या कमोिडिफकेशन ÿिøयेत, सेवा
कमªचारी कामा¸या िठकाणी Âयां¸या Öवतः¸या भावनांपासून दूर जातात.
४.४.१ भाविनक ®मांचा कमªचाöयावर काय पåरणाम होतो?
भाविनक ®म आिण भाविनक िवसंगती हे कमªचारी कामावर कसे कायª करतात यावर
पåरणाम करतात. भाविनक ®म हे Âयां¸या भावनांना दुखावÐयास कमªचारी कामावरील
ÿितकूल पåरिÖथती कशी हाताळू शकतात याचे सूचक आहे. जेÓहा कमªचारी Âयां¸या
भावनांवर िनयंýण ठेवू शकत नाहीत तेÓहा भाविनक िवसंगती उĩवते. Âयां¸या खöया भावना
नेमून िदलेÐया कायाª¸या कामिगरीत अडथळा ठरतात. ÓयवÖथापक भावनाÂमक असंतोष
असलेÐया कामगारांना ओळखू शकतात आिण Âयांना वैयिĉक समÖया हाताळÁयात मदत
करÁयासाठी आउटलेट आिण ÿिश±ण देऊ शकतात. अशा ÿकारे, कमªचारी वैयिĉक
समÖयांचे िनराकरण कłन सकाराÂमकपणे काम करÁयास स±म होतात. जे कमªचारी
सखोल अिभनयाचा उपयोग करÁयास स±म आहेत ते खूप उÂपादक, सकाराÂमक असतात
आिण ते नेमून िदलेÐया कायाªचे नुकसान टाळÁयास स±म असतात. हॅरी कामावर Âया¸या
सकाराÂमक भावनांसाठी ओळखला जात होता आिण असंतुĶ ÿवाशांना शांत करÁया¸या
आिण नकाराÂमक तणाव हाताळÁया¸या Âया¸या ±मतेसाठी तो पूणª वषाªतील मु´य úाहक
सेवा ÿितिनधी होता.
४.५ ÿभावी घटना िसĦांत ÿभावी घटना िसĦांत (AET) हे संÖथाÂमक मानसशाľ² हॉवडª एम. वेस (जॉिजªया
इिÆÖटट्यूट ऑफ टे³नॉलॉजी) आिण रसेल øॉपÆझानो (कोलोरॅडो िवīापीठ) यांनी
िवकिसत केलेले मॉडेल आहे जे भावना आिण मनोदशा नोकरी¸या कामिगरीवर आिण
नोकरी¸या समाधानावर कसा ÿभाव पाडतात हे ÖपĶ करÁयासाठी आहे. मॉडेल
कमªचाö यांचे अंतगªत ÿभाव (उदा., आकलन, भावना, मानिसक िÖथती) आिण Âयां¸या
कामा¸या वातावरणात घडणा öया घटनांवरील Âयां¸या ÿितिøया यां¸यातील संबंध ÖपĶ
करते ºयामुळे Âयांची कायª±मता, संÖथाÂमक बांिधलकì आिण नोकरीचे समाधान ÿभािवत
होते. िसĦांत सुचिवतो कì भाविनक कायª वतªणूक कमªचाö यां¸या मनःिÖथती आिण
भावनांĬारे ÖपĶ केली जाते, तर बोधनाÂमक -आधाåरत वतªन हे नोकरी¸या समाधानाचे
सवō°म भिवÕयसूचक आहेत. िसĦांत असे सुचिवतो कì सकाराÂमकåरÂया-ÿेåरत (उदा.,
उÆनती) तसेच नकाराÂमकåरÂया-ÿेåरत (उदा., ýास) कामावरील भाविनक घटना वेगÑया
आहेत आिण कामगारां¸या नोकरी¸या समाधानावर महßवपूणª मानिसक ÿभाव पाडतात.
याचा पåरणाम िचरÖथायी अंतगªत (उदा., अनुभूती, भावना, मानिसक िÖथती) आिण बाĻ munotes.in

Page 62

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
62 भाविनक ÿितिøया नेमून िदलेÐया कायाªवरील कामिगरी, कायª समाधान आिण संÖथाÂमक
बांिधलकì Ĭारे ÿदिशªत होतात.
वैकिÐपकåरÂया, काही संशोधन असे सुचिवते कì कायª समाधान िविवध पूवªवतê चलांमधील
संबंधाना मÅयÖथी करते जसे कì Öवभाव, कामा¸या िठकाणी होणाöया घडामोडी ,
नोकरीची वैिशĶ्ये, नोकरी¸या संधी आिण नोकरीवर असताना ÿदिशªत केलेले कमªचारी
वतªन (उदा. संÖथाÂमक नागåरकÂव वतªन, ÿित-उÂपादक कायª वतªन आिण नोकरी काढून
घेणे). Âयासाठी, जेÓहा कामगारांना उÆनतीपूणª अनुभव येतो (उदा. Åयेय पूणª करणे,
पुरÖकार ÿाĮ करणे) िकंवा अडचणी येतात (उदा. कठीण ³लायंटशी Óयवहार करणे,
अīयावत अंितम मुदतीवर ÿितिøया देणे), तेÓहा Âयांचा पुढे जाÁयाचा िकंवा सोडÁयाचा
हेतू भावनांवर, मनःिÖथतीवर अवलंबून असतो. आिण Âयां¸या नोकöयांमधून िमळालेÐया
समाधानाशी संबंिधत िवचारावर देखील अवलंबून असतो.
इतर संशोधनातून असे िदसून आले आहे कì नोकरीचे समाधान आिण उलाढाल
यां¸यातील संबंध पूणªपणे सोडÁया¸या उĥेशाने मÅयÖथी करतात; जे कामगार कमी कामात
समाधानी असÐयाची तøार करतात ते िनयोिजत नोकरी सोडÁयात गुंतÁयाची श³यता
असते. तथािप, हे नातेसंबंध अशा कमªचा-यां¸या लेखी गृहीत धरले जात नाही जे उ¸च
कायª समाधानाची तøार करतात, परंतु अनपेि±तपणे नोकरी सोडतात. जरी बाĻ बि±से,
जसे कì Âयां¸या सÅया¸या संÖथेबाहेरील चांगÐया नोकरी¸या ऑफर, Âयां¸या िनणªयांवर
ÿभाव टाकू शकतात, अÆयथा आदशª कामकाजा¸या पåरिÖथतीत आदशª नोकöयांमधून
लवकर बाहेर पडÁयासाठी कमªचाö यांचे ÓयिĉमÂव घटक देखील Âयां¸या िनणªयांवर पåरणाम
कł शकतात.
Öवे¸छेने Âयां¸या वतªमान नोकö या सोडताना ÿाĮकत¥ बö याचदा बाहेर पडत असतांना
िदÐया जाणाöया मुलाखतéमÅये िविशĶ घटनांचा संदभª घेतात. सूàम भाविनक
ÿभावांसोबतच िकरकोळ घटनांचा देखील नोकरी¸या समाधानावर एकिýत ÿभाव पडतो,
िवशेषत: जेÓहा ते उ¸च वारंवारतेसह तीĄतेने घडतात. उदाहरणाथª, कामा¸या िठकाणी
जाणवलेÐया तणावपूणª घटना ºया िदवशी उĩवतात Âया िदवशी नोकरी¸या उ¸च ताणाशी
सकाराÂमकपणे संबंिधत असतात आिण दुसöया िदवशी¸या ताणाशी नकाराÂमकपणे
संबंिधत असतात, पåरणामी वेळोवेळी नोकरी-संबंिधत तणावाचा संचय होतो. हे
Óयावसाियक मानसशाľातील सामाÆय समजाशी सुसंगत आहे कì नोकरीतील समाधान हा
एक दूरचा, दीघªकालीन पåरणाम आहे जो नोकरी¸या तणावामुळे मÅयÖथी करतो.
४.५.१ कामावरील कमªचाö यां¸या अनुभवावर पåरणाम करणारे घटक:
कामाशी संबंिधत घटकांमधील संबंध (उदा. नेमून िदलेली काय¥, Öवाय°ता, नोकरी¸या
िठकाण¸या मागÁया आिण भाविनक ®म) आिण Âयांचा नोकरी¸या पåरणामांवर होणारा
पåरणाम AET ला समथªन देतो. आÓहानाÂमक, फायīाची िकंवा नवीन कौशÐये िवकिसत
करÁयाची संधी देणारी काय¥ सकाराÂमक ÿभाव पाडतात आिण नोकरीतील समाधान
वाढवतात. वैकिÐपकåरÂया, दैनंिदन, कंटाळवाणे िकंवा जबरदÖत Ìहणून ®ेणीबĦ केलेली
काय¥ नकाराÂमक ÿभावाशी संबंिधत आहेत (उदा., कमी आÂमसÆमान , कमी आÂमिवĵास) munotes.in

Page 63

भावना आिण मनोदशा
63 आिण नोकरी¸या मूÐयमापनावरील िचंता. यामुळे कामगार िनयोिजतपणे नोकरी
सोडÁया¸या वतªनात गुंतू शकतात.
कामगारां¸या नोकöयांमÅये Öवाय°तेची पातळी Âयां¸या उÂपादकता, समाधान आिण
नोकरी सोडÁया¸या इराīावर पåरणाम करते. संशोधनातून असे िदसून आले आहे कì
िनणªय घेÁयाची आिण नोकरीवर जे घडते Âयावर ÿभाव टाकÁया¸या ±मतेचा नोकरी¸या
समाधानावर िवशेषतः तŁण पुŁष कामगारांमÅये सवाªिधक ÿभाव पडतो. नोकरीची
Öवाय°ता नोकरी¸या समाधानावर िमळकतीचा पåरणाम देखील करते. वैकिÐपकåरÂया,
कामा¸या अितभारांमुळे मÅयमवयीन मिहला आिण पुŁषांमधील नोकरीतील समाधान
ल±णीयरीÂया कमी होते परंतु तŁण पुŁष कामगारांमÅये नोकरी¸या समाधानावर ल±णीय
पåरणाम होत नाही. कामगारांचे वय आिण िलंग यां¸यातील हे फरक कåरअर¸या टÈÈयातील
फरक दशªवतात, जेथे तŁण (पुŁष) कामगार कामाचा अितभार सहन करतात िकंवा अपे±ा
करतात, तर मÅयमवयीन कामगार Âयां¸या िशखरावर पोहोचलेले असतात आिण काही
सवलतéची अपे±ा करतात (उदा., ůॅक रेकॉडª, गुणव°ा िकंवा संÖथे¸या चलनावर
आधाåरत).
Âयाचÿमाणे, कामाची लविचकता नोकरी¸या समाधानावर पåरणाम करते. खरे तर, काम
केÓहा केले जाते हे ठरवÁयाची लविचकता ही समाधानकारक नोकरीची वैिशĶ्ये ठरवÁयात
मिहलांमÅये ÿथम øमांकावर आिण पुŁषांमÅये दुसöया िकंवा ितसöया øमांकावर असते.
नोकरी¸या Öवाय°तेÿमाणेच, नोकरी¸या समाधानाचे मूÐयांकन करताना उÂपÆनापे±ा
नोकरीची लविचकता अिधक महßवाची असते. एखाīा¸या कामाचे वेळापýक ठरवÁयाची
लविचकता ही कमी आिण उ¸च उÂपÆना¸या नोकöयां¸या वैिवÅयपूणª ÿवाहामÅये
नोकरी¸या समाधानासाठी महßवपूणª योगदान आहे. कामाची लविचकता कमªचाö यांना काम-
कौटुंिबक संघषाª¸या घटना कमी कłन आिण एकंदर जीवनाचा दजाª सुधारÁयासाठी
िनयोिजतपणे नोकरी सोडÁयात गुंतवून स±म करते. सकाराÂमक पåरणाम हा कामा¸या
लविचकतेचा एक कडेचा लाभ आहे जो कमªचारी आिण Âयांचे िनयोĉे दोघांनाही भरपूर
लाभांश देतो, पूवê¸या कामगारांचे सशĉìकरण करतो आिण नंतर¸या कामगारांना कायम
ठेवÁयाची ±मता सुधारतो.
मागील संशोधनाने असे सुचवले आहे कì कामा¸या िठकाणी होणारा पåरणाम हा
अवÖथािभमुख रचना (जसे कì भावना आिण मनःिÖथती) , कामा¸या वातावरणावर िकंवा
कामावर आलेÐया पåरिÖथतéवर अवलंबून असते. तथािप, अिधक अलीकडील संशोधन
Óयĉìवर अवलंबून असणारे ÖवभाववैिशĶ्य Ìहणून ÿभावाचे वणªन करते. जरी कामा¸या
िठकाणी घडणाöया घटनांचा कमªचाöयांवर ल±णीय पåरणाम होत असला तरी, मु´यÂवे
कामावर अनुभवलेÐया घटनांवरील Âयां¸या ÿितिøयांची तीĄता Âयांची मनोदशा ठरवते. या
भाविनक ÿितसादाची तीĄता कामा¸या कामिगरीवर आिण समाधानावर पåरणाम करते.
इतर रोजगार घटक , जसे कì ÿयÂन, काम सोडणे, िवचलन, वचनबĦता आिण नागåरकÂव ,
देखील कामावर अनुभवलेÐया घटनां¸या सकाराÂमक आिण नकाराÂमक समजांमुळे
ÿभािवत होतात. munotes.in

Page 64

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
64 सामाÆय बोधनाÂमक ±मता (ºयाला 'g' देखील Ìहणतात) आिण ÓयिĉमÂव देखील
नोकरी¸या कामिगरीवर ÿभाव टाकतात. संघटनाÂमक नागåरकतÂवाचे वतªन
[Organizational Citizenship Be haviours (OCB)] ÖपĶ करÁयात भावना आिण
आकलन मदत करतात. उदाहरणाथª, एखाīा¸या नोकरीबĥल¸या भावना (Ìहणजेच,
नोकरीवर पåरणाम) Óयĉéवर िनद¥िशत केलेÐया OCB शी ŀढपणे संबंिधत असतात, तर
एखाīाचे िवचार िकंवा नोकरीची जाणीव या संÖथेकडुन िनद¥िशत केलेÐया OCB शी
अिधक ŀढतेने संबंिधत असतात. वैयिĉक कमªचारी संÖथेतील ित¸या/Âया¸या कामावर
िकती समाधानी आहे याचा पåरणाम कामावर अनुभवलेली एखादी घटना ितला/Âयाला कशी
समजते यावर अवलंबून असू शकते. नोकरीतील समाधान हे Âया समजाशी संबंिधत भावना
आिण िवचारांवर तसेच सहकारी आिण संपूणª संÖथेĬारे ÿदान केलेÐया सामािजक
समथªनावर देखील अवलंबून असते.
४.६ भाविनक बुिĦम°ा बहòतेक मानसशाľ²ांनी बुिĦम°ेला एक बोधनाÂमक ±मता मानले आहे, लोक Âयां¸या
भावनांचा वापर Âयांना आलेÐया समÖया सोडवÁयासाठी आिण इतरांशी ÿभावीपणे संबंध
ठेवÁयात मदत करÁयासाठी करतात. भाविनक बुिĦम°ा Ìहणजे भावना अचूकपणे
ओळखणे, मूÐयांकन करणे आिण समजून घेणे, तसेच Öवतः¸या भावनांवर ÿभावीपणे
िनयंýण ठेवÁयाची ±मता होय (फेÐडमन-बॅरेट आिण सालोवे, २००२; मेयर, सालोवे आिण
काŁसो, २०००).
ही संकÐपना ÿथम सालोवे आिण मेयर यांनी मांडली. Âयां¸या मते, बुिĦम°ा Ìहणजे
Öवतः¸या आिण इतरां¸या भावनांवर ल± ठेवÁयाची ±मता, भावनांमÅये भेदभाव करणे
आिण एखाīा¸या िवचार आिण कृतéना मागªदशªन करÁयासाठी मािहतीचा वापर करणे.
भाविनक बुिĦम°ेची कÐपना हॉवडª गाडªनर ¸या परÖपर बुिĦम°ा (इतर लोकां¸या भावना,
हेतू, ÿेरणा आिण इ¸छा समजून घेÁयाची ±मता) आिण अंतव¨यिĉक बुिĦम°ा (एखाīा¸या
भावनांसह Öवतःला समजून घेÁयाची ±मता) मÅये िदसून येते.
भाविनक अंश (EQ):
भाविनक गुणांक (EQ) चा वापर भाविनक बुिĦम°ा Óयĉ करÁयासाठी केला जातो
ºयाÿमाणे बुद्Åयांक (IQ) बुिĦम°ा Óयĉ करÁयासाठी वापरला जातो. भाविनक गुणांक
(EQ) ही एक गुणो°र संकÐपना आहे आिण शारीåरक वयाला भाविनक वयाने भागून आिण
१०० ने गुणाकार कłन ÿाĮ झालेÐया भाविनक बुिĦम°ेचा एक गुण आहे. भाविनक
गुणांक (EQ)चे सूý खाली िदले आहे.
भाविनक गुणांक (EQ) = भाविनक वय / शारीåरक वय x १००
भाविनक बुिĦम°ा हा कौशÐयांचा एक संच आहे जो अचूक मूÐयांकन, अिभÓयĉì आिण
भावनांचे िनयमन करतो. ही बुिĦम°ेची अनुभूतीची बाजू आहे. जीवनात यशÖवी
होÁयासाठी चांगला IQ आिण शै±िणक रेकॉडª पुरेसे नाही. तुÌहाला असे अनेक लोक
सापडतील जे शै±िणकŀĶ्या हòशार आहेत पण Öवतः¸या आयुÕयात अयशÖवी आहेत. munotes.in

Page 65

भावना आिण मनोदशा
65 Âयांना Âयां¸या जीवनात, कामा¸या िठकाणी आिण परÖपर संबंधांमÅये समÖया येतात.
Âयांना कशाची कमतरता आहे? काही मानसशाľ²ांचा असा िवĵास आहे कì Âयां¸या
अडचणीचे ľोत भाविनक बुिĦम°ेची कमतरता असू शकते. सोÈया शÊदात, भाविनक
बुिĦम°ा Ìहणजे भाविनक मािहतीवर अचूक आिण कायª±मतेने ÿिøया करÁयाची ±मता.
भाविनक बुिĦमान Óयĉìची काही वैिशĶ्ये आहेत. भाविनक बुिĦम°ा उ¸च पातळीवर
असणारी Óयĉì ºयां¸याकडे खालील वैिशĶ्ये आहेत.
४.६.१ भाविनकåरÂया बुिĦमान Óयĉìची वैिशĶ्ये:
 आपÐया जािणवा आिण भावना समजून घेÁयात संवेदनशील असतात.
 इतरांची देहबोली, आवाज, आवाजाची पातळी आिण चेहöयावरील हावभाव ल±ात
घेऊन Âयां¸यातील िविवध ÿकार¸या भावना जाणून घेÁयात संवेदनशील असतात.
 तुम¸या भावना तुम¸या िवचारांशी जोडाÓयात Ìहणजे तुÌही समÖया सोडवताना आिण
िनणªय घेताना Âया िवचारात घेÁयात येतील.
 आपÐया भावनां¸या Öवभावाचा आिण तीĄतेचा शिĉशाली ÿभाव समजून ¶यावे.
 Öवतःशी आिण इतरांशी वागताना तुम¸या भावना व Âयां¸या अिभÓयĉéवर िनयंýण
आिण िनयमन करावे.
डॅिनयल गोलमन, या अमेåरकन लेखक आिण पýकाराने आपÐया भाविनक बुिĦम°ा
(१९९५) या पुÖतकात मांडलेली ही संकÐपना लोकिÿय झाली. सामाÆय सामािजक
स±मतेचा समावेश करÁयासाठी Âयांनी संकÐपनेचा िवÖतार केला. भाविनक बुिĦम°ेचे
महßव डॅिनयल गोलमन यांनी खालील शÊदांत अितशय चांगÐया ÿकारे मांडले आहे
“भाविनक बुिĦम°ा ही एक उÂकृĶ योµयता आहे, अशी ±मता जी इतर सवª ±मतांवर
खोलवर पåरणाम करते, एकतर Âयांना सुलभ करते िकंवा Âयात हÖत±ेप करते. डॅिनयल
गोलमन ¸या मते Óयापून टाकणे (encompasses) या सं²ेमÅये खालील पाच वैिशĶ्ये
आिण ±मता आहेत:
१. आÂम-जागłकता: आपÐया भावना जाणून घेणे, भावना ºयाÿमाणे होतात Âया
ओळखणे आिण Âयां¸यात भेदभाव करणे.
२. मनोदशेचे ÓयवÖथापन: भावना हाताळणे जेणेकŁन ते सÅया¸या पåरिÖथतीशी
सुसंगत असतील आिण तुÌही योµय ÿितिøया īाल.
३. आÂम-ÿेरणा: Öवत: ची शंका, जडÂव आिण आवेग असूनही, आपÐया भावना
एकिýत करणे आिण Öवतःला Åयेयाकडे िनद¥िशत करणे.
४. सहानुभूती: इतरां¸या भावना ओळखणे आिण Âयां¸या शािÊदक आिण गैर-मौिखक
संकेतांशी जुळवून घेणे.
५. नातेसंबंध ÓयवÖथािपत करणे: परÖपर संवाद, संघषª िनराकरण आिण वाटाघाटी
हाताळणे. munotes.in

Page 66

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
66 अशा ÿकारे, भाविनक बुिĦम°ा आÂमसÆमान आिण आशावाद यांसारखी नसते. Âयाऐवजी
भाविनकŀĶ्या बुिĦमान लोक सामािजक आिण आÂम-जागłक असतात. जे लोक
भावनांचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी उ¸च गुण िमळवतात ते िमýांसह उ¸च-गुणव°े¸या
संवादाचा आनंद घेतात (लोपेस आिण सहकारी, २००४). ते जबरदÖत नैराÔय, िचंता
िकंवा रागाने अपŃत होÁयाचे टाळतात. भाविनक संकेतांबĥल संवेदनशील असÐयाने,
दुःखी िमýाला शांत करÁयासाठी, सहकाöयाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण संघषª
ÓयवÖथािपत करÁयासाठी काय बोलावे हे Âयांना मािहत असते.
भाविनक बुिĦम°ा ही जाणीवपूवªक केलेÐया ÿयÂनांची कमी आिण भाविनक मािहती¸या
नकळत झालेÐया ÿिøयेची जाÖत असते (िफओरी, २००९). बö याच देशांमधील अनेक
अËयासांमÅये, भाविनक बुिĦम°ेवर उ¸च गुण िमळवणाöयांनी नोकरीची कामिगरी काहीशी
चांगली दशªिवली. ते ताÂकाळ आवेगांनी मागे जाÁयाऐवजी दीघªकालीन बि±से
िमळिवÁयासाठी तृĮ होÁयास िवलंब कł शकतात. ते भाविनकŀĶ्या इतरांशी सुसंगत होते
आिण Ìहणूनच ते कåरअर, लµन आिण पालकÂव इÂयादéमÅये यशÖवी झाले.
४.७ भावनांचे िनयमन भाविनक Öव-िनयमन िकंवा भावना िनयमन ही भावनां¸या ®ेणीसह अनुभवा¸या सुł
असलेÐया मागÁयांना ÿितसाद देÁयाची ±मता आहे जी सामािजकŀĶ्या सुसĻ आिण
उÂÖफूतª ÿितिøयांना परवानगी देÁयासाठी पुरेशी लविचक आहे तसेच आवÔयकतेनुसार
उÂÖफूतª ÿितिøयांना िवलंब करÁयाची ±मता देखील आहे. भाविनक ÿितिøयांचे िनरी±ण,
मूÐयमापन आिण सुधारणेसाठी जबाबदार असलेÐया बाĻ आिण आंतåरक ÿिøया Ìहणून
देखील Âयाची Óया´या केली जाऊ शकते. भाविनक Öव-िनयमन हे भावना िनयमन
ÿिøये¸या िवÖतृत संचाशी संबंिधत आहे, ºयामÅये Öवतः¸या भावनांचे िनयमन आिण इतर
लोकां¸या भावनांचे िनयमन यांचा समावेश होतो.
भावना िनयमन ही एक जिटल ÿिøया आहे ºयामÅये एखाīाची िÖथती िकंवा वतªन एखाīा
िदलेÐया पåरिÖथतीत आरंभ करणे, ÿितबंिधत करणे िकंवा सुधारणे यांचा समावेश होतो -
उदाहरणाथª, Óयिĉिनķ अनुभव (भावना), बोधनाÂमक ÿितसाद (िवचार) , भावना-संबंिधत
शारीåरक ÿितिøया ( उदाहरणाथª Ńदय गती िकंवा संÿेरकांचे िøयाशील होणे), आिण
भावना-संबंिधत वतªन (शारीåरक िøया िकंवा अिभÓयĉì). कायाªÂमकŀĶ्या, भावनांचे
िनयमन एखाīा कायाªवर ल± क¤िþत करÁयाची ÿवृ°ी आिण सूचनांनुसार अयोµय वतªन
दडपÁयाची ±मता यासार´या ÿिøयांचा संदभª घेऊ शकते. भावनांचे िनयमन हे मानवी
जीवनातील अÂयंत महßवाचे कायª आहे.
दररोज, लोक सातÂयाने िविवध ÿकार¸या संभाÓय उ°ेजक आवेगां¸या संपकाªत असतात.
अशा आवेगांना अनुिचत, अÂयंत िकंवा अिनयंिýत भाविनक ÿितिøया समाजातील
कायª±मतेत अडथळा आणू शकतात; Ìहणून, लोकांनी जवळजवळ सवª वेळ कोणÂया ना
कोणÂया ÿकार¸या भावनांचे िनयमन केले पािहजे. सवªसाधारणपणे बोलायचे झाÐयास,
भावनां¸या अिनयमनची Óया´या संÖथेवर भाविनक उ°ेजना¸या ÿभावावर आिण िवचार,
कृती आिण परÖपरसंवादा¸या गुणव°ेवर िनयंýण ठेवÁयात अडचणी आणणारी Ìहणून केली munotes.in

Page 67

भावना आिण मनोदशा
67 गेली आहे. ºया Óयĉì भाविनकŀĶ्या अिनयंिýत असतात ते ÿितसाद देÁयाचे नमुने
दाखवतात ºयामÅये Âयांची उिĥĶे, ÿितसाद आिण/िकंवा अिभÓयĉì¸या पĦती आिण
सामािजक वातावरणा¸या मागÁया यां¸यात जुळत नाही. उदाहरणाथª, भावनांचे िविनयमन
आिण नैराÔय, िचंता, खाÁयाचे रोगिनदानशाľ आिण मादक पदाथा«चे दुŁपयोग या
ल±णांमÅये महßवपूणª संबंध आहे. उ¸च Öतरावरील भावनांचे िनयमन हे उ¸च पातळीवरील
सामािजक ±मता आिण सामािजकŀĶ्या योµय भावनां¸या अिभÓयĉìशी संबंिधत
असÁयाची श³यता आहे.
४.७.१ आपण आपÐया भावनांवर िनयंýण कसे ठेवतो:
एखाīा¸या भाविनक अवÖथेवर चांगÐया ÿकारे ÿभाव टाकÁयाचे अनेक मागª असले तरी,
भावनां¸या िनयमनामÅये अनेकदा त² ºयाला "डाउन-रेµयुलेशन" Ìहणतात िकंवा भावनांची
तीĄता कमी क रतात Âयांचा समावेश होतो. शोक करणारी Óय³ ती एखादी मनोरंजक गोĶ
आठवून आपले दुःख कमी कł शकते. एक िचंताúÖत Óयĉì ित¸या िचंतेला कारणीभूत
असलेÐया िवचारांपासून Öवतःचे ल± िवचिलत कłन Âया िचंतेचा सामना कł शकते.
भावनां¸या िनयमनामÅये "अप-रेµयुलेशन" िकंवा एखाīा¸या भावना वाढवणे देखील
समािवĶ असू शकते, जेÓहा एखादा सुÖपĶ धोका िकंवा आÓहान िचंता िकंवा उÂसाहा¸या
िनरोगी औषधाची मागणी करते तेÓहा ते उपयुĉ ठł शकते.
मानसशाľ² जेÌस úॉस यांनी ÿÖतािवत केलेÐया भावना िनयमन ÿिøयेचे मॉडेल यावर
जोर देते कì लोक Âयां¸या भावनांवर िनयंýण ठेवÁयासाठी वेळोवेळी िविवध िबंदूंवर कायª
कł शकतात - ºयात Âयांना भावना जाणवÁयापूवê ("पूवª-क¤िþत भावना िनयमन") आिण
Âयांनी आधीच भाविनक ÿितिøया देÁयास सुŁवात केली आहे ("ÿितसाद-क¤िþत भावना
िनयमन").
भावना िनयमन महÂवाचे का आहे?
लहान मुलां¸या िवपरीत, ÿौढांनी Âयां¸या भावनांचे ÓयवÖथापन करणे-िवशेषत: िचंता आिण
राग-समाजमाÆय रीतीने ÓयवÖथािपत करणे अपेि±त आहे. जेÓहा भाविनक िनयंýण
अयशÖवी होते, तेÓहा लोक सहसा असे काही बोलतात िकंवा कृÂय करतात ºयाचा Âयांना
नंतर पIJाताप होतो आिण Âयांना असे वाटते कì Âयांनी Âयां¸या भावना िनयंिýत ठेवÐया
असÂया तर. भावनांचे िविनयमन हा मानिसक आजारा¸या िविशĶ ÿकारांचा एक घटक
आहे. कालांतराने, एखाīा¸या वैयिĉक कÐयाणावर आिण सामािजक संबंधांवर Âयाचा
नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो.
४.७.२ भावना िनयमन करÁयासाठीची धोरणे:
अ. पåरिÖथती िनवड :
पåरिÖथती िनवडीमÅये भाविनकŀĶ्या संबंिधत पåरिÖथती टाळणे िकंवा Âया¸याशी संपकª
साधणेयांची िनवड करणे समािवĶ असते. एखाīा Óयĉìने भाविनकŀĶ्या संबंिधत
पåरिÖथतीपासून दूर राहणे िकंवा Âयापासून दूर जाणे िनवडÐयास, तो िकंवा ती भावना
अनुभवÁयाची श³यता कमी करत असते. वैकिÐपकåरÂया, जर एखाīा Óयĉìने munotes.in

Page 68

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
68 भाविनकŀĶ्या संबंिधत पåरिÖथतीशी संपकª साधणे िकंवा Âयात ÓयÖत राहणे िनवडले, तर
Âयाला िकंवा ितला भावना अनुभवÁयाची श³यता वाढते.
पåरिÖथती¸या िनवडीची िविशĶ उदाहरणे आंतरवैयिĉकåरÂया पािहली जाऊ शकतात,
जसे कì जेÓहा पालक आपÐया मुलाला भाविनकŀĶ्या अिÿय पåरिÖथतीतून बाहेर
काढतात. मनोरोगिनदानशाľामÅये देखील पåरिÖथती िनवडीचा वापर केला जाऊ शकतो.
उदाहरणाथª, भावनांचे िनयमन करÁयासाठी सामािजक पåरिÖथती टाळणे िवशेषतः
सामािजक िचंता िवकृती आिण टाळणारे ÓयिĉमÂव िवकृती असलेÐयांसाठी उ¸चारले जाते.
ÿभावी पåरिÖथती िनवडणे नेहमीच सोपे काम नसते. उदाहरणाथª, मानवांना भिवÕयातील
घटनांबĥल Âयां¸या भाविनक ÿितसादांचा अंदाज लावÁयात अडचणी येतात. Âयामुळे,
कोणÂया भाविनकŀĶ्या संबंिधत पåरिÖथतéकडे जावे िकंवा टाळावे याबĥल अचूक आिण
योµय िनणªय घेÁयात Âयांना समÖया येऊ शकते.
ब. पåरिÖथती सुधारणा:
पåरिÖथती सुधारणेमÅये पåरिÖथती सुधारÁयासाठी ÿयÂनांचा समावेश होतो जेणेकłन
Âयाचा भाविनक ÿभाव बदलता येईल. पåरिÖथती सुधारणे िवशेषतः एखाīा¸या बाĻ,
भौितक वातावरणात बदल करणे होय. भावनांचे िनयमन करÁयासाठी एखाīा¸या "अंतगªत"
वातावरणात बदल करणे याला बोधनाÂमक बदल Ìहणतात.
पåरिÖथती सुधारÁया¸या उदाहरणांमÅये हशा काढÁयासाठी भाषणात िवनोद पेरणे िकंवा
Öवत: आिण दुसö या Óयĉìमधील शारीåरक अंतर वाढवणे इ. चा समावेश होऊ शकतो.
क. ल±पूवªक उपयोजन:
ल±पूवªक उपयोजनामÅये एखाīाचे ल± भाविनक पåरिÖथतीकडे िकंवा Âयापासून दूर नेणे
समािवĶ असते.
ल± िवचिलत करणे:
ल± िवचिलत करणे, ल± क¤िþत करÁयाचे उदाहरण, ही एक ÿारंिभक िनवड धोरण आहे,
ºयामÅये एखाīाचे ल± भाविनक उ°ेजनापासून इतर सामúीकडे वळवणे समािवĶ असते.
वेदनादायक आिण भाविनक अनुभवांची तीĄता कमी करÁयासाठी, भावनांशी संबंिधत
अिमगडालामÅये चेहöयाचा ÿितसाद आिण चेतापेशीय सिøयता कमी करÁयासाठी, तसेच
भाविनक ýास कमी करÁयासाठी िवचिलतता दशªिवली गेली आहे. पुनमूªÐयांकना¸या
िवरोधात, Óयĉì उ¸च नकाराÂमक भाविनक तीĄते¸या उ°ेजनांना तŌड देत िवचिलत
होÁयास सापे± ÿाधाÆय दशªिवतात. याचे कारण असे कì िवचलनामुळे उ¸च-तीĄतेची
भावनाÂमक सामúी सहजपणे चाळली जाते, ºयाचे मूÐयांकन करणे आिण ÿिøया करणे
तुलनेने कठीण असते.
munotes.in

Page 69

भावना आिण मनोदशा
69 रवंथ:
रवंथ, ल±वेधक उपयोजनाचे उदाहरण, एखाīाचे ल± एखाīा¸या ýासा¸या ल±णांवर
आिण या ल±णांची कारणे आिण पåरणामांवर क¤िþत करणे िनिÕøय आिण पुनरावृ°ी Ìहणून
पåरभािषत केले जाते. रवंथ ही सामाÆयतः िवकृत भावना िनयमन धोरण मानली जाते,
कारण ती भाविनक ýास वाढवते. हे मोठ्या नैराÔयासह अनेक िवकारांमÅये देखील गुंतलेले
आहे.
काळजी:
काळजी, ल±पूवªक उपयोजनाचे एक उदाहरण आहे, यात भिवÕयातील संभाÓय नकाराÂमक
घटनांशी संबंिधत िवचार आिण ÿितमांकडे ल± देणे समािवĶ आहे. या घटनांवर ल± क¤िþत
कłन, िचंता केÐयाने तीĄ नकाराÂमक भावना आिण शारीåरक िøयाकलाप कमी होÁयास
मदत होते. िचंतेमÅये काहीवेळा समÖया सोडवणे समािवĶ असू शकते, परंतु सततची िचंता
ही सामाÆयतः अयोµय मानली जाते, िचंता िवकारांचे एक सामाÆय वैिशĶ्य आहे, िवशेषतः
सामाÆयीकृत िचंता िवकार.
िवचारांचे दमन:
िवचार दमन, ल±पूवªक उपयोजनाचे उदाहरण, एखाīाचे ल± िविशĶ िवचार आिण
मानिसक ÿितमांमधून इतर सामúीकडे पुनिनªद¥िशत करÁया¸या ÿयÂनांचा समावेश आहे
जेणेकłन एखाīाची भाविनक िÖथती सुधारली जाईल. जरी िवचारांचे दमन अवांिछत
िवचारांपासून ताÂपुरती आराम िमळवून देऊ शकते, तरीही उपरोिधकपणे ते आणखी
अवांिछत िवचारां¸या िनिमªतीस उ°ेजन देऊ शकते असे देखील Ìहणता येईल. ही रणनीती
सामाÆयतः िवकृत मानली जाते, बहòतेक सĉìचे पछाडणे िवकृतीशी (obsessive -
compulsive disorder) संबंिधत आहे.
ड. बोधनाÂमक बदल :
बोधनाÂमक बदलामÅये एखाīा Óयĉìचे भाविनक अथª बदलÁयासाठी पåरिÖथतीचे
मूÐयांकन कसे करावे हे बदलणे समािवĶ आहे.
पुनमूªÐयांकन:
पुनमूªÐयांकन, बोधनाÂमक बदलाचे उदाहरण होय, यात एक िवलंब िनवड धोरण आहे,
ºयामÅये एखाīा घटनेचा भाविनक ÿभाव बदलून Âयाचा अथª बदलणे समािवĶ असते.
यात सकाराÂमक पुनमूªÐयांकन (उ°ेजना¸या सकाराÂमक पैलू िनमाªण करणे आिण Âयावर
ल± क¤िþत करणे), िवक¤िþत करणे ("मोठे िचý" पाहÁयासाठी एखाīाचा ŀĶीकोन िवÖतृत
कłन एखाīा घटनेची पुनÓयाª´या करणे), िकंवा काÐपिनक पुनमूªÐयांकन (घटना
वाÖतिवक नाही , उदाहरणाथª "फĉ एक िचýपट" िकंवा "फĉ माझी कÐपना" आहे असा
िवĵास Öवीकारणे िकंवा Âयावर जोर देणे). पुनमूªÐयांकनामुळे शारीåरक, Óयिĉिनķ आिण
चेतापेशीय भाविनक ÿितसाद ÿभावीपणे कमी झाÐयाचे िदसून आले आहे. िवचिलत
होÁया¸या िवłĦ , कमी नकाराÂमक भाविनक तीĄते¸या उ°ेजनांना सामोरे जाताना Óयĉì munotes.in

Page 70

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
70 पुनमूªÐयांकनामÅये ÓयÖत राहÁयास सापे± ÿाधाÆय दशªवतात कारण या उ°ेजनांचे
मूÐयांकन करणे आिण ÿिøया करणे तुलनेने सोपे आहे. पुनमूªÐयांकन हे सामाÆयतः
अनुकुलक भावना िनयमन धोरण मानले जाते. दमन (िवचारांचे दमन आिण अिभÓयĉì
दमन या दोÆहीसह) ¸या तुलनेत, ºयाचा सकाराÂमक संबंध अनेक मनोवै²ािनक िवकारांशी
आहे, पुनमूªÐयांकन चांगÐया परÖपर पåरणामांशी संबंिधत असू शकते आिण
सकाराÂमकåरÂया कÐयाणाशी संबंिधत असू शकते. तथािप, काही संशोधकांचा असा
युिĉवाद आहे कì रणनीती¸या अनुकूलतेचे मूÐयमापन करताना संदभª महßवाचा आहे, हे
असे सुचिवते कì काही संदभा«मÅये पुनमूªÐयांकन चुकìचे असू शकते. िशवाय, काही
संशोधनात असे िदसून आले आहे कì पुनमूªÐयांकनामुळे पुनरावृ°ी होणाöया तणावावर
पåरणाम होत नाही िकंवा शारीåरक ÿितसादांवर पåरणाम होत नाही.
दूर करणे:
दूर करणे, बोधनाÂमक बदलाचे एक उदाहरण होय, यात भाविनक घटनेचे मूÐयांकन
करताना Öवतंý, तृतीय-Óयĉì ŀĶीकोन िवचारात घेणे समािवĶ आहे. दूर करणे हे आÂम-
ÿितिबंबाचे एक अनुकूली Öवłप असÐयाचे दशªिवले गेले आहे, नकाराÂमक संयोिजत
उ°ेजनां¸या भाविनक ÿिøयेस सुलभ करणे, नकाराÂमक उ°ेजनांवर भाविनक आिण Ńदय
व रĉवािहÆयासंबंधी ÿितिøया कमी करणे आिण समÖया सोडवÁयाचे वतªन वाढवणे.
िवनोद:
िवनोद, बोधनाÂमक बदलाचे एक उदाहरण आहे, यात एक ÿभावी भावना िनयमन धोरण
असÐयाचे दशªिवले गेले आहे. िवशेषत:, सकाराÂमक, चांगÐया Öवभावाचा िवनोद
सकाराÂमक भावनांना ÿभावीपणे िनयंिýत करÁयासाठी आिण नकाराÂमक भावनांना कमी-
िनयिमत करÁयासाठी असे दशªिवले गेले आहे. दुसरीकडे, नकाराÂमक, ±ुþ-उÂसाही िवनोद
या बाबतीत कमी ÿभावी आहे.
इ. ÿितसाद Öवरिनयमन( Response modulation) :
ÿितसाद ÖवरिनयमनमÅये ÿÂय±पणे अनुभवाÂमक, वतªणुकìशी आिण शारीåरक ÿितसाद
ÿणालéवर ÿभाव टाकÁया¸या ÿयÂनांचा समावेश होतो.
अिभÓयĉì दमन:
अिभÓयĉì दमन , ÿितसाद Öवरिनयमनचे एक उदाहरण, ºयामÅये भाविनक अिभÓयĉì
रोखÁयाचा समावेश आहे. हे ÿभावीपणे चेहöयावरील अिभÓयĉì , सकाराÂमक भावनां¸या
Óयिĉिनķ भावना , Ńदय गती आिण सहानुभूतीशील सिøयता कमी करते असे आढळून
आले आहे. तथािप, नकाराÂमक भावना कमी करÁयासाठी ही रणनीती ÿभावी आहे कì
नाही याबĥल संशोधनाचे िनÕकषª िमि®त Öवłपाचे आहेत. संशोधनात असेही िदसून आले
आहे कì अिभÓयĉ दमनाचे नकाराÂमक सामािजक पåरणाम होऊ शकतात, वैयिĉक संबंध
कमी होतात आिण नातेसंबंध तयार करÁयात अिधक अडचणी येतात. अिभÓयĉì दमन
सामाÆयतः िवकृत भावना िनयमन धोरण मानले जाते. पुनमूªÐयांकना¸या तुलनेत, हे बö याच
मानिसक िवकारांशी सकाराÂमकåरÂया संबंिधत आहे, वाईट परÖपर पåरणामांशी िनगडीत munotes.in

Page 71

भावना आिण मनोदशा
71 आहे, नकाराÂमकåरÂया कÐयाणाशी संबंिधत आहे आिण तुलनेने मोठ्या ÿमाणात
बोधनाÂमक संसाधने एकý करणे आवÔयक आहे. तथािप, काही संशोधकांचा असा
युिĉवाद आहे कì रणनीती¸या अनुकूलतेचे मूÐयमापन करताना संदभª महßवाचा आहे, हे
असेही सुचिवते कì काही संदभा«मÅये हे दमन अनुकूल असू शकते.
औषधांचा वापर:
औषधांचा वापर, ÿितसाद Öवरिनयमनचे एक उदाहरण आहे, भावना-संबंिधत शारीåरक
ÿितसाद बदलÁयासाठी वापरले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, अÐकोहोल हे शामक आिण
िचंताúÖत ÿभाव िनमाªण कł शकते आिण बीटा Êलॉकसª सहानुभूतीशील सिøयतेवर
पåरणाम कł शकतात.
Óयायाम:
Óयायाम, ÿितसाद Öवरिनयमनचे एक चांगले उदाहरण आहे, नकाराÂमक भावनांचे शारीåरक
आिण अनुभवाÂमक पåरणाम कमी-िनयमन करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते. िनयिमत
शारीåरक हालचालéमुळे भाविनक ýास कमी होतो आिण भाविनक िनयंýण सुधारते.
झोप:
जरी तणाव आिण िचंता झोपेत ÓयÂयय आणू शकतात तरी भावनां¸या िनयमनात झोप ही
महÂवाची भूिमका बजावते. अËयासातून असे िदसून आले आहे कì झोप, िवशेषत: REM
Öलीप, मागील भाविनक अनुभवां¸या ÿितसादात, भावनां¸या ÿिøयेत गुंतलेली म¤दूची
रचना, अिमµडालाची ÿितिøया कमी करते. उलटप±ी, झोपेची कमतरता मोठ्या भाविनक
ÿितिøयाशी िकंवा नकाराÂमक आिण तणावपूणª उ°ेजनांवरील जाÖत ÿितिøयाशी
संबंिधत आहे. अिमµडालाची वाढलेली िøया आिण अ ॅिमगडाला आिण म¤दू¸या पुढ¸या
बाĻपटलामधील संबंध तुटणे या दोÆहéचा हा पåरणाम आहे, जो अ ॅिमगडाला ÿितबंधाĬारे
िनयंिýत करतो, एकिýतपणे एक अितिøयाशील भाविनक म¤दू बनतो. भाविनक
िनयंýणा¸या नंतर¸या कमतरतेमुळे, झोपेची कमतरता उदासीनता, आवेग आिण
मनोदशांमधील दोलनांशी संबंिधत असू शकते. याÓयितåरĉ, असे काही पुरावे आहेत कì
झोपे¸या कमतरतेमुळे सकाराÂमक उ°ेजना आिण घटनांमÅये भाविनक ÿितिøया कमी
होऊ शकते आिण इतरांमÅये भावना ओळखणे कमी होऊ शकते.
४.८. भावना आिण मनोदशांचे OB अनुÿयोग संघटनाÂमक वतªनाचे अनेक घटक, जसे कì िनणªय घेणे, नवकÐपना, ÿेरणा आिण
ÓयवÖथापन, आपÐया मनोदशा आिण भावनां¸या आकलनावर ÿभाव टाकू शकतात.
िनणªय घेÁयाची ±मता:
भावना आिण भावनांचा एखाīा Óयĉì¸या जीवनावर महßवपूणª ÿभाव पडतो, ते कसे िनणªय
घेतात Âया ÿिøयेला आकार देतात. समÖया सोडवÁयाची कौशÐये सकाराÂमक भावनांĬारे
विधªत केली जातात. सकाराÂमक भावना आिण मनःिÖथती असलेÐया Óयĉì चांगले िनणªय munotes.in

Page 72

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
72 घेÁयाची श³यता जाÖत असते. पåरणामी, सकाराÂमक लोक अिधक अīयावत कÐपना
घेऊन येतात.
सजªनशीलता:
असे िदसते कì ºया Óयĉì सकाराÂमक भावना िकंवा मनोदशा अनुभवत आहेत Âया अिधक
लविचक आिण पारदशªक आहेत; ते Öवतः उÂपादक आिण मूळचे का आहेत हे देखील ÖपĶ
कł शकतात. ÓयवÖथापकांनी कमªचाö यांचा आनंद िटकवून ठेवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे
कारण यामुळे Âयांना संÖथेची उिĥĶे अिधक यशÖवीपणे आिण ÿभावीपणे साÅय करÁयात
मदत होईल अँűेड आिण डॅन (२००९).
ÿेरणा:
Óयĉéना Âयां¸या कृतéचा अपेि±त पåरणाम अपेि±त असलेÐया मयाªदेपय«त घेऊन जातो. जे
कमªचारी Âयां¸या Óयवसायात खूप ÿेåरत असतात Âयां¸यामÅये भाविनक गुंतवणूक केली
जाते, ºयामुळे ते Âयां¸या कामात अिधक ÓयÖत होतात आिण Åयेय गाठÁयासाठी
अिभनया¸या अनुभवात शारीåरक आिण भाविनकåरÂया गुंततात Ļूम (२०१२).
नेतृÂव:
सकाराÂमक भावना सामाियक करणारे नेते अिधक ÿभावी मानले जातात, तर अनुयायी जे
आनंदी भाविनक वातावरणात असतात ते अिधक सजªनशील असतात. Åयेयािभमुख
असलेले नेते कमªचाö यांना अिधक आशावादी , सहकारी आिण ÿेåरत होÁयासाठी ÿेåरत
करतात, पåरणामी सहकारी आिण úाहकांसोबत अिधक चांगले सामािजक संवाद साधतात.
भावनांना उधाण आणून आिण Âयांना एक मनोरंजक ŀĶी देऊन, नेते इतरांना बदल
ÖवीकारÁयात आिण िनहाåरका (२०१९) या नवीन योजनेशी संलµन वाटÁयास मदत
करतात; āॅडली (२०२०); होय (२०१८).
कायª - जीवन समाधान:
काम आिण घर या दोÆहीतील घटनांचा मनोदशा आिण कायª -जीवनातील समाधान यां¸या
मधील संबंधांवर पåरणाम होतो. कामा¸या िठकाणी आनंदी मनोदशा सहसा तुम¸या
कामा¸या ऑफ -तासांमÅये ÿवािहत असतो आिण िव®ांतीनंतर कामावर नकाराÂमक
मनोदशा सकाराÂमक मनोदशेमÅये बदलू शकतो. तथािप, काहीवेळा तुम¸या घरातील
भावना तुम¸या ÖवतःमÅये ÓयÂयय आणू शकतात. पåरणामी, भावना आिण नोकरीतील
समाधान यां¸यात सकाराÂमक आिण नकाराÂमक संबंध आहे.
कामा¸या िठकाणी िवचिलत वतªन:
नोकरीमÅये सामाÆय नसलेली वतªणूक - Öथािपत संÖथाÂमक मानकांचे उÐलंघन करणाöया
नकाराÂमक भावना िवचिलत वतªनाशी संदिभªत मानÐया जातात. आपण तेÓहा अिÿय
भावना अनुभवतो आिण ÿितकूल िवचिलत वतªनात गुंततो जेÓहा आपण एखाīाला
आपÐयाजवळ नसलेÐया परंतु Âयाबाबत तीĄ इ¸छा असलेÐया गोĶीसाठी नाराज करतो.
बö याच अËयासातून असे आढळून आले आहे कì ºया Óयĉéना नकाराÂमक भावना, munotes.in

Page 73

भावना आिण मनोदशा
73 िवशेषत: रागाचा अनुभव येतो, ते तसे न करणे िनवडणाöया लोकांपे±ा कामावर अनैितक
वतªनात गुंतÁयाची अिधक श³यता असते.
úाहक सेवा:
úाहक सेवेवर कमªचाöया¸या भाविनक िÖथतीचा ÿभाव पडतो, ºयाचा úाहकां¸या
समाधानावर पåरणाम होतो. कमªचारी Âयां¸या भावना úाहकांपय«त पोहचवू शकतात. जेÓहा
एखादी Óयĉì तुम¸याकडे हाÖय आिण िÖमत हाÖय यासार´या आनंददायी भावना Óयĉ
करते, तेÓहा तुÌही Âयां¸या वतªनाचे अनुकरण करÁयास सुरवात करता. पåरणामी, जेÓहा
कमªचारी आनंदी भावना ÿदिशªत करतात, तेÓहा úाहक सकाराÂमक ÿितसाद देÁयाची
अिधक श³यता असते. याला मी भाविनक संसगª Ìहणून संबोधतो, आिण हे महßवाचे आहे
कारण आनंदी úाहक संतĮ úाहकांपे±ा जाÖत काळ खरेदी करतात. जेÓहा एखादा कमªचारी
िचडिचडे िकंवा ितरÖकरणीय असतो, तेÓहा , अशा अिÿय भावनांचा úाहकांवर हािनकारक
ÿभाव पडत असतो.
४.९ सारांश भावनांमÅये आपण ÿथम Âया¸या Óया´येबĥल बोललो. शेवटी, आपण दोन ÿमुख भावना
अनुभवÁयाबĥल चचाª केली, Âया Ìहणजे राग आिण आनंद. रागाचे काय पåरणाम होतात
आिण Âयावर िनयंýण कसे ठेवता येते हे आपण सिवÖतरपणे पािहले. आनंदा¸या बाबतीत,
आपण आनंदाची Óया´या, Öवłप आिण संप°ी व कÐयाणाची भावना यां¸यात
सकाराÂमक परंतु मयाªिदत संबंध कसा आहे याबĥल चचाª केली. Âयासोबतच दोन
मानसशाľीय घटना -अनुकूलन आिण तुलना आनंदा¸या अनुभवावर कसा ÿभाव टाकू
शकतात हे देखील पािहले.
पुढे, आपण भावना आिण मनोदशेचे ľोत पािहले ºयामÅये आपण ÓयिĉमÂव, आठवड्याचे
िदवस िकंवा िदवसाची वेळ, हवामान, तणाव, सामािजक उपøम , झोप, Óयायाम, वय आिण
िलंग यािवषयी भावना आिण मनोदशांचे ąोत Ìहणून चचाª केली. Âयानंतर या घटकामÅये
आपण भाविनक ®म , Âयाची Óया´या आिण पåरणाम पािहले.
आपण कामावरील कमªचाö यां¸या अनुभवावर पåरणाम करणारे भाविनक घटनांचे िसĦांत
आिण घटक देखील पािहले आहेत. भाविनक बुिĦम°ा या बुिĦम°ेशी संबंिधत एक
महßवाची संकÐपना आिण घटक यावरही चचाª झाली.
भाविनक ®मा¸या Óया´ये¸या łपात आिण भाविनक ®मांचा कमªचाöयावर काय पåरणाम
होतो यावर देखील चचाª केली गेली.
शेवटी, आपण कामावरील कमªचाö यां¸या अनुभवावर पåरणाम करणारे घटक आिण भावना
िनयमन करÁयासाठी आपÐया भावना आिण धोरणांवर िनयंýण कसे ठेवतो हे जाणून घेऊन
आपण पåरणामकारक घटनांचा िसĦांत देखील पािहला.
munotes.in

Page 74

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
74 ४.१० ÿij १. भावना आिण मनोदशा काय आहेत? चचाª करा.
२. भावना आिण मनोदशांचे िविवध ľोत थोड³यात िलहा.
३. भाविनक ®मावर थोड³यात टीप िलहा.
४. भाविनक बुिĦम°ेबĥल तपशीलवार चचाª करा.
५. भावना िनयमन वर तपशीलवार चचाª करा
४.११ संदभª  Robbins, S. P. Judge, T. A. (2019). Essentials of Organizational
Behavior. (14th ed.). Indian subcontinent reprint, Pearson India
Education Services
 Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition.
New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013
 Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psycholog y.(Indian sub -
continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.
 Andrade, E.B., & Dan, A. (2009) "The enduring impact of transient
emotions on decision making." Organizational Behaviour and Human
Decision Processes 109.1: 1 -8.
 Bradley , A.J. (2020). Gartner Blog Network. Hoy, M.B. (2018).
Alexa, Siri, Cortana, and more: an introduction to voice assistants.
Medical reference services quarterly, 37(1), 81 -88.
 Hume, D. "Emotions and moods." Organizational behaviour (2012):
258-297. Nehar ika, V., Stephen, P., Timothy, A. (2019). CH -4:
Organizational Behaviour. 116, 137 -142

*****
munotes.in

Page 75

75 ५
संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ पåरचय
५.२ बदलासाठी शĉì
५.३ िनयोिजत बदल
५.४ बदलाचा ÿितकार
५.५ बदला¸या ÿितकारावर मात करणे
५.६ बदलाचे राजकारण
५.७ संÖथाÂमक बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठी ŀĶीकोन
५.८ बदलासाठी संÖकृती िनमाªण करणे
५.९ सारांश
५.१० ÿij
५.११ संदभª
५.० उिĥĶे हा पाठ वाचÐयानंतर, तुÌही पुढील गोĶéमÅये स±म Óहाल:
 बदल, िनयोिजत बदलाची शĉì समजून घेणे;
 बदलाचा ÿितकार आिण Âयावर मात कशी करायची याचे वणªन करणे.
 बदलाचे राजकारण ÖपĶ करणे.
 संÖथाÂमक बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठीचे ŀĶीकोन िवÖतृत करणे.
 बदलासाठी संÖकृती िनमाªण करÁयावर िवचार करणे.
५.१ पåरचय हा अÅयाय बदल आिण तणाव यांिवषयी आहे. येथे तुÌहाला काही पयाªवरणीय शĉì
सापडतील ºया कंपÆयांनी बदलÁयाची आवÔयकता आहे, जसे कì लोक आिण संÖथा
अनेकदा बदलाला का िवरोध करतात आिण या ÿितकारावर मात कशी करता येईल.
संÖथाÂमक बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठी पुनरावलोकन ÿिøयांचा अËयास करणे munotes.in

Page 76

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
76 आवÔयक आहे. मग आपण पुढील ÿकरणामÅये तणाव आिण Âयाचे ąोत आिण पåरणाम या
िवषयाकडे जाऊयात. चला बदलासाठी ताकदीने सुŁवात कłया.
५.२ बदलासाठी¸या शĉì िवशेषतः िÖथर वातावरणात आज कोणतीही कंपनी नाही. संपूणª बाजारपेठेत ºयांचा ÿबळ
वाटा असलेÐयांनी देखील बदलले पािहजेत, काहीवेळा मुळभूतपणे बदलले पािहजे. आकृित
८-१ बदल उ°ेजक सहा िविशĶ शĉì सारांिशत करते.

(ľोत - Based on Robbins, S.P. Judge, T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Education. )
बहòसांÖकृितक वातावरण, लोकसं´याशाľीय बदल, बाहेłन घेतली जाणारी कुमक आिण
होणारे Öथलांतर यां¸याशी जवळपास ÿÂयेक संÖथेने जुळवून घेतले पािहजे. तंý²ानामुळे
सतत नोकöया आिण संÖथामÅये बदल होत आहे. नजीक¸या भिवÕयात कायाªलय ही एक
पुरातन संकÐपना बनÁयाची कÐपना करणे कठीण नाही. गृहिनमाªण आिण आिथªक ±ेýांना
अलीकडेच िवल±ण आिथªक ध³के बसले आहेत, ºयामुळे उÆमूलन, िदवाळखोरी, हजारो
नोकöयाचा झालेला öहास आिण कदािचत ºया पुÆहा परत येणारही नाहीत.
Öपधाª बदलत आहे. Öपधªक समुþा¸या पलीकडून असे येÁयाची श³यता आहे जसे कì
पलीकड¸या शहरातून येत आहेत. यशÖवी संÖथा Âयां¸या पायावर वेगवान असतील, नवीन
उÂपादने वेगाने िवकिसत करÁयास आिण Âयांना Âवरीत बाजारात आणÁयास स±म
असतील. दुसöया शÊदांत, ते लविचक असतील आिण Âयांना िततकेच लविचकता असणारे
आिण ÿितसाद देणारे कमªचारी आवÔयक असतील. जे úाहक अīाप अनोळखी होते ते
आता भेटतात आिण चॅट łम आिण ÊलॉगमÅये उÂपादना¸या मािहतीचा ÿसार करतात.
बदलÂया सामािजक ÿवाहाÿित संवेदनशील होÁयासाठी कंपÆयांनी उÂपादन आिण िवपणन munotes.in

Page 77

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
77 धोरणे सतत समायोिजत केली पािहजेत. úाहक, कमªचारी आिण संघटनाÂमक नेते
पयाªवरणा¸या िचंतेबĥल अिधक संवेदनशील असतात. पयाªयांऐवजी "Green" सराव
पĦतéचा अवलंब पटकन अपेि±त होत आहेत. अिलकड¸या वषा«त जागितक राजकारण
कसे बदलेल याची कÐपना जागितकìकरणा¸या ÿबळ समथªकांनीही केली नसेल. संपूणª
औīोिगक जगात , Óयवसाय-िवशेषत: बँिकंग आिण िव°ीय ±ेýातील-नवीन तपासणी
अंतगªत आले आहेत.
५.३ िनयोिजत बदल एका छोट्या हॉटेलमÅये काम करणाöया हाऊसकìिपंग कमªचाö यां¸या गटाचा Âयां¸या
मालकाशी असा आमना सामना झाला: ºयात Âयां¸या ÿव³Âयाने सांिगतले कì,
“आम¸यापैकì बहòतेकांना ७ ते ४ असे कामाचे तास कठोरपणे पाळणे खूप कठीण आहे.”
“आपÐया ÿÂयेकावर महßवपूणª कौटुंिबक आिण वैयिĉक जबाबदाöया आहेत. आिण
कठोरपणे हे तास आम¸यासाठी योµय ठरत नाहीत. तुÌही लविचक कामाचे तास Öथािपत न
केÐयास आÌही कामासाठी दुसरे िठकाण शोधÁयास सुŁवात करणार आहोत.” मालकाने
समूहाचा िनवाªणीचा संदेश िवचारपूवªक ऐकला आिण Âयाची िवनंती माÆय केली. दुसöया
िदवसापासून या कमªचाöयांसाठी लविचक वेळेची योजना आखÁयात आली.
एका मोठ्या ऑटोमोबाईल उÂपादकाने अÂयाधुिनक रोबोिट³स Öथािपत करÁयासाठी
अÊजावधी डॉलसª खचª केले. नवनवीन उपकरणे ÿाĮ होणारे एक ±ेý Ìहणजे गुणव°ा
िनयंýण, िजथे अÂयाधुिनक संगणक हे कंपनी¸या दोष शोधÁयाची आिण Âयात सुधार
करÁयाची ±मता ल±णीयरीÂया सुधारतील. कारण नवीन उपकरणे गुणव°ा-िनयंýण
±ेýातील नोकöयांमÅये नाटकìय बदल घडवून आणतील, आिण ÓयवÖथापनाला
कमªचाö यांचा मोठा ÿितकार अपेि±त असÐयामुळे ते, Âयां¸या अिधकारी लोकांना या
गोĶéशी पåरिचत होÁयासाठी आिण Âयांना वाटणाöया कोणÂयाही िचंतांना तŌड देÁयासाठी
एक कायªøम िवकिसत करत होते.
Ļा दोÆही पåरिÖथती बदलाची िकंवा गोĶी वेगÑया बनवÁयाची उदाहरणे आहेत. तथािप,
केवळ दुसरी पåरिÖथती िनयोिजत बदलाचे वणªन करते. बरेच बदल हॉटेलमÅये झालेÐया
बदलासारखे आहेत: ते फĉ घडतात. काही संÖथा सवª बदलांना अपघाती घटना मानतात.
या पाठात, आपण एक हेतुपुरÖसर, Åयेय-क¤िþत िøयाकलाप Ìहणून बदल संबोिधत करत
आहोत.
िनयोिजत बदलाची उिĥĶे काय आहेत?
ÿथम, ते संÖथे¸या वातावरणातील बदलांशी जुळवून घेÁयाची ±मता सुधारÁयाचा ÿयÂन
करते.
दुसरे, ते कमªचाö यांचे वतªन बदलÁयाचा ÿयÂन करते. बदल घडवून आणारे ÿितिनिध
संÖथांमधील बदल िøयाकलाप ÓयवÖथािपत करÁयासाठी जबाबदार असतात. संÖथेसाठी
इतरांनी न ओळखलेÐया भिवÕय ते पाहतात आिण ते या ŀĶीकोनाला ÿेåरत, शोध आिण
अंमलबजावणी करÁयास स±म असतात. बदल घडवून आणारे ÿितिनिध (च¤ज एजंट) munotes.in

Page 78

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
78 ÓयवÖथापकìय िकंवा अÓयवÖथापकìय, वतªमान िकंवा नवीन कमªचारी िकंवा बाहेरील
सÐलागार असू शकतात.
५.४ बदलाचा ÿितकार बदल घडवून आणारे ÿितिनिध (च¤ज एजंट) अपयशी ठरतात कारण संÖथाÂमक सदÖय
बदलाला िवरोध करतात. आपले अहंकार नाजूक असतात आिण आपण अनेकदा
बादलांकडे धो³यात आणणारा घटक Ìहणून पाहतो. अलीकडील एका अËयासात असे
िदसून आले आहे कì जरी कमªचाö यांना बदलÁयाची आवÔयकता आहे असे सूिचत करणारा
डेटा दशªिवला गेला तरीही, ते जे काही डेटा शोधू शकतात Âयात आपण योµय आहोत आिण
बदलÁयाची आवÔयकता नाही असेच सूिचत करणाöया माहीतीवर ते Öवतःला बंिदÖत
कłन घेतात. ºया कमªचाöयांना बदलाबĥल नकाराÂमक भावना आहेत ते Âयाबĥल िवचार
न करता, वीट आलेÐया वेळेचा वापर वाढवून आिण नोकरी सोडÁयाĬारे Âयाचा सामना
करतात. या सवª ÿितिøया महÂवपूणª ऊज¥ची सवाªत जाÖत गरज असताना Âयाचे संघटन
Âयां¸यासाठी कł शकतात. बदलाला असलेला िवरोध हा जर तो खुला चचाª आिण
वादिववादाकडे नेणारा असेल तर तो सकाराÂमक ठł शकतो. असे ÿितसाद सामाÆयतः
उदासीनता िकंवा शांततेपे±ा ®ेयÖकर असतात आिण संÖथेचे सदÖय ÿिøयेत गुंतलेले
असÐयाचे सूिचत कł शकतात, च¤ज एजंटांना बदला¸या ÿयÂनांचे ÖपĶीकरण देÁयाची
संधी ÿदान करतात. च¤ज एजंट संÖथे¸या इतर सदÖयां¸या पसंतीनुसार होऊ घातलेÐया
बदलात सुधार करÁयासाठी ÿितकाराचा देखील वापł शकतात. जेÓहा ते ÿितकाराला
केवळ एक धोका Ìहणून पाहतात, तेÓहा ते चचाª करÁया¸या ŀिĶकोनापे±ा, अकायª±म संघषª
वाढवू शकतात.
ÿितकार ÿमािणत मागा«नी िदसून येत नाही. हे ÿितकार उघड, िनिहत आिण ताÂकाळ असू
शकतात. तøारी , कामातील मंदी िकंवा संपाची धमकì यासार´या उघड आिण ताÂकाळ
ÿितकारांना सामोरे जाणे ÓयवÖथापनासाठी सवाªत सोपे असते.
िनिहत िकंवा पुढे ढकललेले ÿितकार ÓयवÖथािपत करणे हे मोठे आÓहान असते. हे
ÿितसाद - िनķा िकंवा ÿेरणा कमी होणे, वाढलेÐया ýुटी िकंवा अनुपिÖथती - अशा ÿकारचे
असून ते काय आहेत हे ओळखणे अिधक सूàम आिण अिधक कठीण असू शकते. पुढे
ढकलÐया गेलेÐया कृती Ļा बदल आिण Âयावरील ÿितिøया यां¸यातील दुÓयामÅये देखील
काळोख िनमाªण कł शकतात आिण आठवडे, मिहने िकंवा वषा«नंतरही येऊ शकतात.
िकंवा थोड्या जÆमजात ÿभावाचा एकच बदल हा गवता¸या पूणª प¤ढयतील एक काडी ÿमाणे
असून देखील Âया¸या वजनाने उंटाची पाठ मोडू शकतो कारण पूवê¸या बदलांचा ÿितकार
पुढे ढकलला गेला आहे आिण Âयाची साठवण केली गेली आहे.
ÿितकारासाठी वेगवेगळे ąोत आहेत. वैयिĉक ąोत मानवी वैिशĶ्यांमÅये वाÖतÓय करत
असतात जसे कì धारणा, ÓयिĉमÂव आिण गरजा. संÖथाÂमक ąोत Öवतः संÖथां¸या
संरचनाÂमक रचनेत राहतात. हे ल±ात घेÁयासारखे आहे कì सवª बदल चांगलेच नसतात.
गतीमुळे चुकìचे िनणªय होऊ शकतात आिण काहीवेळा बदल जे पåरणाम सुł करतात ते
िकंवा Âयांची खरी िकंमत समजू शकत नाहीत. जलद, पåरवतªनीय बदल धोकादायक आहे munotes.in

Page 79

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
79 आिण या कारणाÖतव काही संÖथा कोलमडÐया देखील आहेत. च¤ज एजंटना संपूणª
पåरणामांचा काळजीपूवªक िवचार करणे आवÔयक असते.
५.५ बदला¸या ÿित कारावर मात करणे बदला¸या ÿितकाराला सामोरे जाÁयासाठी बदल करणाöया एजंटना आठ यु³Âया मदती¸या
ठł शकतात.
िश±ण आिण संवाद:
बदला¸या तकाªबाबत संवाद साधÐयाने दोन Öतरांवर कमªचारी ÿितकार कमी होऊ शकतो.
ÿथम, ते चुकìची मािहती आिण खराब संÿेषणा¸या पåरणामांशी लढा देते: जर कमªचाö यांना
संपूणª तÃये ÿाĮ झाली आिण गैरसमज दूर केले तर ÿितकार कमी झाला पािहजे. दुसरे,
संÿेषण योµयåरÂया गठन कłन बदलाची गरज "िवøì करÁयास" मदत कł शकते.
सहभाग:
आपण ºया िनणªयात सहभागी झालो आहोत Âया बदला¸या िनणªयाचा ÿितकार करणे
कठीण असते. असे गृहीत धłन कì सहभागéना अथªपूणª योगदान देÁयाचे कौशÐय आहे,
Âयांचा सहभाग ÿितकार कमी कł शकतो, वचनबĦता ÿाĮ कł शकतो आिण बदला¸या
िनणªयाची गुणव°ा वाढवू शकतो. तथािप, फायदे या¸या िवपरीत व नकाराÂमक आहेत:
सुमार दजाªचे समाधान आिण वेळेचा ÿचंड अपÓयय होÁयाची श³यता.
समथªन आिण वचनबĦता यांची बांधणी:
जेÓहा कमªचाö यांची भीती आिण िचंता जाÖत असते, तेÓहा समुपदेशन आिण उपचार पĦती,
नवीन-कौशÐय ÿिश±ण िकंवा अनुपिÖथतीची देय अÐप रजा समायोजन सुलभ कł
शकते. जेÓहा ÓयवÖथापक िकंवा कमªचाö यांमÅये बदलासाठी कमी भाविनक बांिधलकì
असते, तेÓहा ते यथािÖथतीचे समथªन करतात आिण िवरोध करतात. जेÓहा कमªचारी
संपूणªपणे संÖथेशी वचनबĦ असतात तेÓहा ते बदल अिधकÿमाणात Öवीकारतात. Ìहणून,
कमªचाö यांना काढून टाकणे आिण एकूणच संÖथेशी असलेÐया Âयां¸या वचनबĦतेवर जोर
देणे देखील Âयांना यथािÖथती ÖवीकारÁयाऐवजी भाविनकåरÂया बदलासाठी वचनबĦ
होÁयास मदतीचे ठł शकते.
सकाराÂमक संबंध िवकिसत करणे:
बदलांची अंमलबजावणी करणाöया ÓयवÖथापकांवर िवĵास असÐयास लोक बदल
ÖवीकारÁयास अिधक इ¸छुक असतात. एका अËयासात िवलीनीकरणाचा अनुभव घेत
असलेÐया मोठ्या गृहिनमाªण महामंडळातील २३५ कमªचाöयांचे सव¥±ण करÁयात आले.
ºयांचे Âयां¸या पयªवे±कांशी अिधक सकाराÂमक संबंध होते आिण ºयांना असे वाटले कì
कामाचे वातावरण िवकासास समथªन देणारे आहे, तेÓहा ते बदल ÿिøयेबĥल अिधक
सकाराÂमक होते. अËयासाचा आणखी एका संचात असे आढळून आले कì ºया Óयĉì
बदलासाठी Öवभावतः ÿितरोधक होÂया Âयांनी च¤ज एजंटवर िवĵास ठेवÐयास बदलाबाबत
Âयांना अिधक सकाराÂमक वाटले. हे संशोधन असे सुचिवते कì जर ÓयवÖथापक munotes.in

Page 80

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
80 सकाराÂमक संबंधांची सोय कł शकले, तर ते ºयांना सामाÆयतः बदल आवडत नाहीत
Âयां¸याकडून होणाöया बदलांिवषयी¸या ÿितकारावर मात कł शकतील.
बदलांची योµय अंमलबजावणी करणे:
नकाराÂमक ÿभाव कमी करÁयाकåरता संÖथांकडे असणारा एक मागª Ìहणजे बदल
िनÕप±पणे अंमलात आणला जाईल याची खाýी करणे. ÿिøयाÂमक िनÕप±ता िवशेषतः
तेÓहा महÂवाची असते जेÓहा कमªचाö यांना पåरणाम नकाराÂमक वाटत असतात , Âयामुळे
कमªचाö यांनी बदलाचे कारण पाहणे आिण Âयाची अंमलबजावणी सुसंगत आिण ÆयाÍय
समजणे महßवाचे आहे.
फेरफार आिण सहकायª:
येथे फेरफार Ìहणजे गुĮ ÿभाव ÿयÂनांशी संदिभªत आहे. तÃयांना अिधक आकषªक
बनवÁयासाठी ती वळवणे, मािहती रोखून ठेवणे आिण कमªचाöयांना बदल ÖवीकारÁयासाठी
खोट्या अफवा िनमाªण करणे ही सवª फेरफाराची उदाहरणे आहेत. जर ÓयवÖथापनाने Âया
कारखÁयातील उÂपादन बंद करÁयाची धमकì िदली ºयाचे कमªचारी संपूणª पगार कपातीला
िवरोध करत आहेत आिण जर ही धमकì ÿÂय±ात असÂय असेल, तर ÓयवÖथापन हेराफेरी
करत आहे असे Ìहणता येईल.
दुसरीकडे सहकायª हे, हाताळणी आिण सहभाग यांचे एकýीकरण करते. हे ÿितकार
करणाöया गटा¸या नेÂयांना मु´य भूिमका देऊन "खरेदी" करÁयाचा ÿयÂन करते, चांगला
उपाय शोधÁयासाठी नÓहे तर Âयांचे समथªन िमळिवÁयासाठी Âयांचा सÐला घेते. फेरफार
आिण सहकायª हे दोÆही शýूंचा पािठंबा िमळिवÁयाचे तुलनेने ÖवÖत मागª आहेत, परंतु
कमªचाöयांना ते फसवले जात आहेत िकंवा वापरले जात आहेत याची जाणीव झाÐयास
Âयाचा उलट पåरणाम होऊ शकतात. एकदा का हे सापडले कì Âयानंतर, च¤ज एजंटची
िवĵासाहªता शूÆयावर येऊ शकते.
बदल Öवीकारणाöया लोकांची िनवड:
संशोधन सूिचत करते कì बदल सहजपणे ÖवीकारÁयाची आिण Âयां¸याशी जुळवून घेÁयाची
±मता ही Óयिĉमßवाशी संबंिधत आहे - काही लोक इतरांपे±ा बदलािवषयी अिधक
सकाराÂमक ŀिĶकोन बाळगतात. अशा Óयĉì खुलेपणाने अनुभव Öवीकारत असतात,
बदलाकडे सकाराÂमक ŀिĶकोन ठेवतात, जोखीम पÂकरÁयास तयार असतात आिण
Âयां¸या वागÁयात लविचक असतात. २५८ पोिलस अिधकाöयां¸या अËयासात Âयांची वाढ
जाÖत असÐयाचे आढळून आले - Âयां¸यात ताकदीची गरज अिधक असते, िनयंýणाचे
अंतगªत ÿभाव, आिण अंतगªत कायª ÿेरणा संÖथाÂमक बदला¸या ÿयÂनांबĥल ते अिधक
सकाराÂमक ŀिĶकोन बाळगतात. सामाÆय मानिसक ±मता उ¸च असलेÐया Óयĉì
कामा¸या िठकाणी िशकÁयास आिण Âयां¸याशी जुळवून घेÁयास अिधक स±म असतात.
थोड³यात, पुराÓयांचा एक ÿभावशाली भाग दशªिवतो कì संÖथा ते ÖवीकारÁयास ÿवृ°
असलेÐया लोकांची िनवड कłन बदल सुलभ कł शकतात. बदल ÖवीकारÁयास इ¸छुक
असलेÐया Óयĉéची िनवड करÁयाबरोबरच, अिधक जुळवून घेणारे संघ िनवडणे देखील munotes.in

Page 81

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
81 श³य आहे. अËयासातून असे िदसून आले आहे कì काय¥ िशकून आिण ÿािवÁय िमळवून
ÿबळपणे ÿेåरत असलेले संघ बदलÂया वातावरणाशी जुळवून घेÁयास अिधक स±म
असतात. हे संशोधन सूिचत करते कì बदल लागू करÁयाचा ÿयÂन करताना केवळ
वैयिĉक ÿेरणाच नÓहे तर समूह ÿेरणा देखील िवचारात घेणे आवÔयक आहे.
जबरदÖती:
डावपेचां¸या यादीतील शेवटचा घटक Ìहणजे जबरदÖती, ÿितकार करणाöयांवर थेट
धम³या िकंवा बळाचा वापर. जर ÓयवÖथापन खरोखरच तो उÂपादन ÿकÐप बंद करÁयाचा
िनधाªर करत असेल ºयाचे कमªचारी वेतन कपात करÁयास सहमत नाहीत, तर समजावे कì
कंपनी जबरदÖती वापरत आहे. इतर उदाहरणे Ìहणजे हÖतांतरणा¸या धम³या, पदोÆनती
गमावणे, नकाराÂमक कायªÿदशªन मूÐयमापन आिण एक खराब िशफारस पý. जबरदÖतीचे
फायदे आिण तोटे फेरफार आिण सहकायª यांसारखेच आहेत.
५.६ बदलाचे राजकारण बदला¸या राजकारणाचा थोड³यात उÐलेख केÐयािशवाय ÿितकाराची कोणतीही चचाª पूणª
होणार नाही. बदलामुळे कायमÖवłपी यथािÖथती धो³यात येत असÐयाने, Âयाचा अंतभाªव
राजकìय िøयाशीलतेत होतो. राजकारण असे सूिचत करते कì बदलाची ÿेरणा बाहेरील
च¤ज एजंट्स, संÖथेत नवीन कमªचारी िकंवा मु´य शĉì संरचनेतून थोडेसे काढून
टाकलेÐया ÓयवÖथापकांकडून येÁयाची श³यता असते. ºया ÓयवÖथापकांनी आपली संपूणª
कारकìदª एकाच संÖथेमÅये घालवली आिण पदानुøमात वåरķ Öथान ÿाĮ केले ते
बदलÁयात अनेकदा मोठे अडथळे असतात. Âयां¸या िÖथती आिण पदासाठी हा एक
अितशय वाÖतिवक धोका आहे. तरीही ते आपण केवळ काळजीवाहó नाहीत हे
दाखवÁयासाठी Âयां¸याकडून बदल अंमलात आणÁयाची अपे±ा केली जाऊ शकते. च¤ज
एजंट Ìहणून काम कłन, ते भाग धारक, पुरवठादार, कमªचारी आिण úाहकांना कळवू
शकतात कì ते समÖया सोडवत आहेत आिण गितशील वातावरणाशी जुळवून घेत आहेत.
अथाªत, तुÌही अंदाज लावू शकता कì, जेÓहा बदल सादर करÁयास भाग पाडले जाते, तेÓहा
हे दीघªकालीन अिधकार धारक वाढीव बदल लागू करतात. आमूलाú बदल खूप
धोकादायक असतात. हे ÖपĶ होते कì जलद आिण मूलगामी बदलाची अÂयावÔयकता
ओळखणारे संचालक मंडळ नवीन नेतृÂवासाठी बाहेरील उमेदवारांकडे का वळतात.
५.७ संÖथाÂमक बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठीचे ŀिĶकोन आता आपण बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठी¸या अनेक ŀिĶकोनांकडे वळूयात: बदल
ÿिøयेचे लेिवन चे शाľीय तीन चरणीय ÿाłप, कोटर ची आठ -चरण योजना, कृती
संशोधन आिण संÖथाÂमक िवकास.

munotes.in

Page 82

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
82 लेिवनचे तीन चरणीय ÿाłप:
कटª लेिवन ने असा युिĉवाद केला कì संÖथांमधील यशÖवी बदलांनी तीन चरणांचे पालन
केले पािहजे: िÖथती िÖथर करणे, इि¸छत अंितम िÖथतीकडे हालचाल करणे आिण
कायमÖवłपी करÁयासाठी नवीन बदल पुÆहा गोठवणे. (ÿदशªन १८-३ पहा.)

(ľोत - Based on Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra, N. (2013)
Organizational Behavior (1 5th Edition) Pearson Education. )
यात quo िÖथती ही एक समतोल िÖथती आहे. समतोलतेपासून पुढे जाÁयासाठी-वैयिĉक
ÿितकार आिण समूह अनुłपता या दोÆही¸या दबावांवर मात करÁयासाठी - अनĀìिझंग
तीनपैकì एका मागाªने होणे आवÔयक आहे (ÿदशªन १८-४ पहा).
ÿेरक शĉì, ºया यथािÖथतीपासून थेट दूर वतªन करतात, Âया वाढवता येतात.
समतोलपणापासून दूर हालचालéना अडथळा आणणाöया ÿितबंधक शĉì कमी केÐया
जाऊ शकतात. ितसरा पयाªय Ìहणजे पिहÐया दोन पĦती एकý करणे.
भूतकाळात यशÖवी झालेÐया कंपÆयांना ÿितबंधाÂमक शĉéचा सामना करावा लागÁयाची
श³यता आहे, कारण लोक बदला¸या गराजांवर ÿij िवचारतात. Âयाचÿमाणे, संशोधन असे
दशªिवते कì सांÖकृितक बळकटी असलेÐया कंपÆया वाढीव बदलांमÅये उÂकृĶ आहेत परंतु
मूलगामी बदलािवłĦ शĉéना ÿितबंध कłन Âयावर मात करतात.
वेतनात वाढ, उदारमतवादी उपøमांवरील खचª आिण नवीन घरांसाठी कमी िकमतीचे
तारण िनधी यासारखे सकाराÂमक ÿोÂसाहन कमªचाöयांना बदल ÖवीकारÁयास ÿोÂसािहत
कł शकतात. ÿितबंधाÂमक शĉì काढून टाकून ÓयवÖथापन देखील यथािÖथतीची
Öवीकृती रĥ कł शकते. हे कमªचाö यांना वैयिĉकåरÂया समुपदेशन कł शकते, ÿÂयेक
कमªचाö या¸या िविशĶ िचंता आिण शंका ऐकून आिण ÖपĶीकरण देऊ शकते. बहòतेक munotes.in

Page 83

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
83 ÿितबंधाÂमक शĉì अÆयायकारक आहेत असे गृहीत धłन, समुपदेशक कमªचाö यांना खाýी
देऊ शकतो कì घाबरÁयासारखे काहीही नाही आिण ÿितबंिधत शĉì अनुिचत आहेत याचा
ठोस पुरावाही देऊ शकतो. Āìिझंग यशÖवी Óहायचे असेल आिण जर ÿितकार खूप जाÖत
असेल, तर ÓयवÖथापनाला ÿितकार कमी करणे आिण पयाªयाचे आकषªण वाढवणे या दोÆही
उपायांचा अवलंब करावा लागेल.
संÖथाÂमक बदलावरील संशोधनात असे िदसून आले आहे कì, ÿभावी होÁयासाठी ,
वाÖतिवक बदल लवकर होणे आवÔयक आहे. ºया संÖथा बदल घडवून आणÁयाची फĉ
तयारीच करत असतात Âया , ºया संÖथा Âवåरत बदल घडवून Âयामधून उपøमां¸या
टÈÈयावłन पुढे गेलेÐया आहेत Âयां¸यापे±ा कमी चांगली कामिगरी करतात. एकदा बदल
अंमलात आणला आिण तो यशÖवी झाला हे िसĦ झाले कì नवीन पåरिÖथती पुÆहा
गोठवली जाणे आवÔयक आहे जेणेकŁन ती कालांतराने िटकून राहó शकेल. या शेवट¸या
चरणािशवाय, बदल अÐपकालीन असेल आिण कमªचारी पूवê¸या समतोल िÖथतीकडे परत
जाÁयाचा ÿयÂन करतील. åरĀìिझंगचे उिĥĶ, ÿेरक आिण ÿितबंिधत शĉéमÅये संतुलन
साधून नवीन पåरिÖथती िÖथर करणे हे आहे.
बदलामुळे ÿभािवत झालेÐयांचे वतªन िनयंिýत करणारे औपचाåरक िनयम आिण िनयम
देखील नवीन पåरिÖथतीला बळकट करÁयासाठी सुधाåरत केले गेले पािहजेत. अथाªतच,
कालांतराने, नवीन समतोल राखÁयासाठी कायª गटाचे Öवतःचे िनयम िवकिसत होतील.
पण ितथपय«त पोहोचेपय«त ÓयवÖथापनाला अिधक औपचाåरक यंýणेवर अवलंबून राहावे
लागेल.
बदलाची अंमलबजावणी करÁयासाठी कोटर ची आठ-चरण योजना:
हावªडª िबझनेस Öकूल¸या जॉन कोटर याने बदलाची अंमलबजावणी करÁयासाठी लेिवन¸या
तीन-चरण मॉडेलवर आधाåरत अिधक तपशीलवार ŀĶीकोन तयार केला. Kotter ने बदल
सुł करÁयाचा ÿयÂन करताना ÓयवÖथापकांनी केलेÐया सामाÆय चुका सूचीबĦ कłन
सुŁवात केली. बदला¸या गरजेबĥल िनकडीची भावना िनमाªण करÁयात, बदलाची ÿिøया
ÓयवÖथािपत करÁयासाठी एक युती तयार करÁयात, बदल घडवून आणÁयाची ŀĶी असणे
आिण Âयाबाबत ÿभावीपणे संवाद साधणे,Âया ŀĶी¸या टÈÈयामÅये अडथळा आणणारे
अडथळे दूर करणे, लहान- मुदत आिण साÅय करÁयायोµय उिĥĶे आिण संÖथे¸या
संÖकृतीत बदल घडवून आणणे.. ते िवजयाची घोषणा अितलवकर कł शकतात.
Âयानंतर कोटर ने या समÖयांवर मात करÁयासाठी आठ अनुøिमक पायöया Öथािपत
केÐया. ते ÿदशªन १८-५ मÅये सूचीबĦ आहेत. munotes.in

Page 84

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
84

कोटर चे पिहले चार टÈपे लेिवन ¸या "अनĀìिझंग" Öटेजला मूलत: कसे बाहेर काढतात
(extrapolate) करतात ते पहाऊयात. चरण ५, ६ आिण ७ "हालचाल" दशªवतात आिण
अंितम चरण "åरिĀिजंग" वर कायª करते. Âयामुळे बदल यशÖवीåरÂया अंमलात
आणÁयासाठी ÓयवÖथापक आिण च¤ज एजंटना अिधक तपशीलवार मागªदशªक ÿदान
करÁयात कोटर चे योगदान आहे.
कृती संशोधन:
कृती संशोधन ही मािहती¸या पĦतशीर संकलनावर आधाåरत बदल ÿिøया आहे आिण
िवĴेषण केलेली मािहती काय सूिचत करते यावर आधाåरत बदलासाठी¸या िøयेची केलेली
िनवड होय. िनयोिजत बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठी वै²ािनक पĦती ÿदान करÁयात या
ÿकार¸या संशोधनाचे मूÐय आहे.
कृती संशोधनामÅये पाच पायöया असतात: िनदान, िवĴेषण, अिभÿाय, िøया आिण
मूÐयमापन. च¤ज एजंट, अनेकदा कृती संशोधनातील बाहेरील सÐलागार, संÖथे¸या
सदÖयांकडून समÖया, िचंता आिण आवÔयक बदलांिवषयी मािहती गोळा कłन सुŁवात
करतो. हे िनदान एखाīा Łµणाला िवशेषत: कशामुळे ýास होतो हे शोधÁयासाठी
डॉ³टरां¸या शोधाशी साधÌयª पावणारे असते. कृती संशोधनात, च¤ज एजंट ÿij िवचारतो,
रेकॉडªचे पुनरावलोकन करतो आिण कमªचाöयांची मुलाखत घेतो आिण Âयां¸या समÖया
ऐकतो
िवĴेषणानंतर िनदान केले जाते. लोक कोणÂया समÖयांना तŌड देतात? या समÖया कोणते
नमुने घेतात असे ल±ात येते ? च¤ज एजंट ही मािहती ÿाथिमक िचंता, समÖया ±ेý आिण
संभाÓय कृतéमÅये एकिýत करतो. कृती संशोधनासाठी समÖया ओळखÁयासाठी आिण
उपाय िनिIJत करÁयात मदत करÁयासाठी कोणÂयाही बदल कायªøमात सहभागी होणारे
लोक आवÔयक आहेत. तर ितसरी पायरी- अिभÿाय - कमªचाö यांसह पिहÐया आिण दुस-या
पायöयांमधून काय सापडले आहे ते सामाियक करणे आवÔयक आहे. कमªचारी, च¤ज
एजंट¸या मदतीने, आवÔयक बदल घडवून आणÁयासाठी कृती योजना तयार करतात.
आता कृती संशोधनाचा कृती भाग गतीमÅये सेट आहे. कमªचारी आिण च¤ज एजंट समÖया munotes.in

Page 85

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
85 दुŁÖत करÁयासाठी Âयांनी ओळखलेÐया िविशĶ कृती करतात. अंितम टÈपा Ìहणजे, कृती
संशोधना¸या वै²ािनक आधारांशी सुसंगत, मैलाचे दगड Ìहणून एकिýत केलेÐया ÿारंिभक
मािहतीचा वापर कłन , कृती योजने¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयमापन करणे हे आहे.
कृती संशोधन िकमान दोन िविशĶ फायदे ÿदान करते. ÿथम, ती समÖया क¤िþत आहे. च¤ज
एजंट वÖतुिनķपणे समÖया शोधतो आिण समÖयेचा ÿकार बदल िøयेचा ÿकार ठरवतो.
जरी हे अंत²ाªनाने ÖपĶ िदसत असले तरी, अनेक बदल िøयाकलाप अशा ÿकारे हाताळले
जात नाहीत. Âयाऐवजी , ते समाधान क¤þीत आहेत. च¤ज एजंटकडे एक आवडते उपाय
आहे-उदाहरणाथª, Éले³सटाइम, टीÌस िकंवा ÿिøया रीइंिजिनयåरंग ÿोúामची
अंमलबजावणी करणे-आिण नंतर समाधानास बसणारी समÖया शोधतो. दुसरे, कारण कृती
संशोधन कमªचाö यांना ÿिøयेत पूणªपणे गुंतवून ठेवते, Âयामुळे बदलाचा ÿितकार कमी होतो.
एकदा कमªचाö यांनी फìडबॅक ÖटेजमÅये सिøयपणे भाग घेतला कì, बदल घडवून
आणÁयासाठी Âयां¸या सतत¸या दबावाखाली बदल ÿिøया सामाÆयतः Öवतःची गती घेते.
संÖथाÂमक िवकास:
संÖथाÂमक िवकास [Organizational development (OD)] हा बदल पĦतéचा संúह
असतो जो संÖथाÂमक पåरणामकारकता आिण कामगार कÐयाण यांना सुधारÁयाचा ÿयÂन
करतो. OD ¸या पĦती मानवी आिण संÖथाÂमक वाढ, सहयोगी आिण सहभागी ÿिøया
आिण चौकशी¸या भावनेला महßव देतात. समकालीन संÖथाÂमक िवकासात लोक Âयांचे
वातावरण ºया Óयिĉिनķ मागा«नी पाहतात Âयावर जाÖत जोर देÁयासाठी संÖथा
उ°राआधुिनक तßव²ानाकडून मोठ्या ÿमाणावर कजª Öवłपात घेतले जाते. लोक Âयां¸या
कामा¸या वातावरणाची जाणीव कशी करतात यावर ल± क¤िþत केले जाते. च¤ज एजंट
कदािचत OD मÅये पुढाकार घेऊ शकतो, परंतु सहयोगावर जोरदार भर िदला जातो.
बहòतेक OD ¸या ÿयÂनांमÅये ही पुढील मूलभूत मूÐये आहेत:
१. लोकांÿित आदर:
ÿÂयेक Óयĉì जबाबदार, ÿामािणक आिण काळजी घेणारी Ìहणून ओळखली जाते. Âयांना
सÆमानाने आिण आदराने वागवले गेले पािहजे.
२. िवĵास आिण समथªन:
एक ÿभावी आिण िनरोगी संÖथा िवĵास, सÂयता, मोकळेपणा आिण एक सहाÍयक
वातावरण इ. Ĭारे दशªिवले जाते.
३. अिधकारांचे समानीकरण:
ÿभावी संÖथा ®ेणीबĦ अिधकार आिण िनयंýण यावर जोर देतात.
४. संघषª:
झाडूने गाली¸याखाली लपवून ठेवलेÐया कचöयाÿमाणे न हाताळता, समÖयांना
मोकळेपणाने सामोरे जावे. munotes.in

Page 86

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
86 ५. सहभाग:
िनणªयांमÅये िजतके जाÖत कमªचारी गुंतले जातील, बदलामुळे ÿभािवत होणारे िततके
जाÖत लोक Âयांची अंमलबजावणी करÁयासाठी किटबĦ होतील. हे सहा संÖथाÂमक
िवकासाची तंýे िकंवा हÖत±ेप आहेत जे बदल घडवून आणतात.
संवेदनशीलता ÿिश±ण:
संवेदनशीलता ÿिश±ण, ÿयोगशाळा ÿिश±ण , चकमकì गट आिण टी -समूह (ÿिश±ण गट)
ही सवª असंरिचत गटांची िविवध नावे परÖपरसंवादाĬारे वतªन बदलÁया¸या सुŁवाती¸या
पĦती¸या संदभª घेतली जातात. एका Óयावसाियक वतªणूक शाľ²ाने सहजपणे िनद¥िशत
करतांना Âयाने कोणतीही नेतृÂव भूिमका न घेता कÐपना, िवĵास आिण वृ°ी Óयĉ
करÁयाची संधी िनमाªण केली, ºयात सदÖयांना एका मुĉ आिण खुÐया वातावरणात एकý
आणले गेले ºयामÅये सहभागी Óयिĉ Öवतःची आिण Âयां¸या परÖपरसंवादी ÿिøयांवर
चचाª करतात. हा गट ÿिøयािभमुख होता, याचा अथª Óयĉéना िविशĶ गोĶी सांिगतले
जाÁयाऐवजी Âया Öवतः िनरी±ण कłन आिण सहभागी होऊन िशकÐया. बö या च
सहभागéना हे असंरिचत गट भयभीत करणारे, गŌधळलेले आिण कामा¸या संबंधांना
हानीकारक असÐयासारखे वाटले.
सव¥±ण अिभÿाय:
संÖथाÂमक सदÖयां¸या मनोवृ°ीचे मूÐयांकन करणे, सदÖयां¸या धारणांमधील िवसंगती
ओळखणे आिण या फरकांचे िनराकरण करÁयाचे एक साधन Ìहणजे सव¥±ण अिभÿाय
ŀिĶकोन होय. संÖथेतील ÿÂयेकजण सव¥±ण अिभÿायामÅये सहभागी होऊ शकतो , परंतु
मु´यÂवे कłन महÂवाची गोĶ Ìहणजे संघटनाÂमक "कुटुंब" - कोणÂयाही िवभागाकåरता
नेमून िदलेला ÓयवÖथापक आिण Âयाला िकंवा ितला थेट अहवाल देणारे कमªचारी. यात सवª
सामाÆयत: िविवध िवषयांवरील Âयां¸या धारणा आिण वृ°éबĥल ÿijावली पूणª केली जाते
ºयात; िनणªय घेÁया¸या पĦतéसह; संवाद ÿभावीता; िवभागांÅये असलेला समÆवय; आिण
संÖथा, नोकरी, समवयÖक आिण तÂकालीन पयªवे±क यां¸याबĥल समाधान इ. चा समावेश
होतो. या ÿijावलीतील मािहती एखाīा Óयĉì¸या िविशĶ "कुटुंब" आिण संपूणª संÖथेशी
संबंिधत मािहतीसह सारणीबĦ केली जाते आिण नंतर कमªचाö यांना िवतåरत केली जाते. ही
मािहती समÖया ओळखÁयासाठी आिण लोकांसाठी अडचणी िनमाªण करणाöया समÖयांचे
ÖपĶीकरण करÁयासाठी एक ÿकारचा िÖÿंगबोडª बनते. चच¥ला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण
ती समÖया ही कÐपनांवर क¤िþत असून ती Óयĉéवर हÐला करÁयाकåरता नाही हे सुिनिIJत
करÁयासाठी िवशेष ल± िदले जाते. उदाहरणाथª, लोक ऐकत आहेत का? नवीन कÐपना
िनमाªण होत आहेत का? िनणªय घेणे, आंतरवैयिĉक संबंध िकंवा नोकरीत नेमून िदलेले
काम सुधारणे श³य आहे का? इ. ÿकार¸या ÿijां¸या उ°रांनी गटाला ºया समÖया
ओळखÐया आहेत Âयां¸यावरील िविवध उपायांसाठी वचनबĦ केले पािहजे.
ÿिøया सÐलामसलत :
ÓयवÖथापकांना Âयां¸या िवभागाची कामिगरी सुधारली जाऊ शकते हे सामाÆयतः समजते
परंतु नेमके काय सुधारावे आिण ते कसे हे ओळखÁयात ते अ±म असतात. ÿिøया munotes.in

Page 87

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
87 सÐलामसलतीचा ( PC) उĥेश Ìहणजे बाहेरील सÐलागाराने एखाīा प±काराला, िवशेषत:
ÓयवÖथापकाला , ºया ÿिøया Âयाने हाताळणे आवÔयक आहे Âया ÿिøयेतील ÿसंग
समजून घेणे, आिण Âयावर कायªवाही कशी करणे याबाबत संबंिधत आहे. या कायªøमांमÅये
कायªÿवाह, िवभागा¸या सदÖयांमधील अनौपचाåरक संबंध आिण औपचाåरक संÿेषण
माÅयमे समािवĶ असू शकतात. ÿिøया सÐलामसलत हे संवेदनशीलता ÿिश±णासारखे
आहे ºयात आपण परÖपर समÖया हाताळून आिण सहभागावर जोर देऊन संÖथाÂमक
पåरनामकारकता आणखी सुधाł शकतो असा अंदाज बांधला जातो. परंतु पीसी हे अिधक
कायª िनद¥िशत करते आिण सÐलागार "प±काराला Âया¸या आसपास, Âया¸या ÖवतःमÅये
आिण Âया¸या व इतर लोकांमÅये काय चालले आहे याबĥल 'अंतŀªĶी' देÁयासाठी असते."
ते संÖथे¸या समÖया सोडवत नाहीत तर काय सुधारणे आवÔयक आहे हे संयुĉपणे िनदान
केÐयानंतर प±काराला Âया¸या Öवतः¸या समÖया सोडवÁयासाठी मागªदशªन िकंवा ÿिश±ण
देते. प±कार Âया¸या िकंवा ित¸या िवभागामधील ÿिøयांचे िवĴेषण करÁयाचे कौशÐय
िवकिसत करतो आिण सÐला गार िनघून गेÐयानंतरही तो Âयावर कायª करणे सुł ठेवू
शकतो. कारण प±कार िनदान आिण पयाªयांचा िवकास या दोÆहीमÅये सिøयपणे भाग घेतो,
तो िकंवा ती ÿिøया आिण उपायांबĥल अिधक समजून घेतो आिण Âयामुळे िनवडलेÐया
कृती योजनेला कमी ÿितरोधक असतो.
संघ बांधणी (टीम िबिÐडंग):
कामात नेमून िदलेली काय¥ पूणª करÁयासाठी संÖथा अिधकािधक संघांवर अवलंबून
असतात. संघ बांधणी ही संघ सदÖयांमÅये िवĵास आिण मोकळेपणा वाढवÁयासाठी,
समÆवयाचे ÿयÂन सुधारÁयासाठी आिण संघाची कामिगरी वाढवÁयासाठी उ¸च-संवाद गट
उपøमांचा वापर करते. येथे, आपण संघटनाÂमक कुटुंबे (आ²ा देणारे गट) तसेच सिमÂया,
ÿकÐप संघ, Öवयं-ÓयवÖथािपत संघ आिण कायª गट अशा आंतर सांघीय Öतरावर भर देतो.
संघ बांधणीमÅये सामाÆयत: Åयेय-िनधाªरण, कायªसंघ सदÖयांमधील परÖपर संबंधांचा
िवकास, ÿÂयेक सदÖयाची भूिमका आिण जबाबदाöया ÖपĶ करÁयासाठी भूिमका िवĴेषण
आिण कायªसंघ ÿिøयेचे िवĴेषण समािवĶ असते. िवकासासाठी आवÔयक ÿयÂनां¸या
उĥेशावर आिण संघाला ºया िविशĶ समÖयांचा सामना करावा लागतो Âयानुसार ते काही
उपøमांवर जोर देऊ शकते िकंवा उपøम वगळू शकते. तथािप, मूलभूतपणे, संघ बांधणी
िवĵास आिण मोकळेपणा वाढिवÁयासाठी सदÖयांमधील उ¸च संवादाचा वापर करते.
आंतरगट िवकास:
संÖथाÂमक िवकासा मधील िचंतेचे ÿमुख ±ेý Ìहणजे गटांमधील अकायª±म संघषª.
आंतरगट िवकास हा गटां¸या वृ°ी, łढीवादी मतं आिण एकमेकांबĥल¸या धारणा
बदलÁयाचा ÿयÂन करतात. येथे, ÿिश±ण सýे िविवधते¸या ÿिश±णासारखी िदसतात,
लोकसं´याशाľीय फरकांवर ल± क¤िþत करÁयाऐवजी, ते एखाīा संÖथेतील Óयवसाय,
िवभाग िकंवा िवभागांमधील फरकांवर ल± क¤िþत करतात. एका कंपनीत, अिभयंÂयांना असे
िदसले कì लेखा िवभाग लाजाळू आिण पुराणमतवादी ÿकारांचा बनलेला आहे आिण मानवी
संसाधन िवभाग "अित-उदारमतवादी" आहे, असे िनदशªनात आले असता कंपनीने नफा
बनवÁयापे±ा काही संरि±त कमªचाö यां¸या गटा¸या भावना दुखावÐया तर जाणार नाही ना munotes.in

Page 88

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
88 याची काळजी घेणे आवÔयक आहे." अशा łढीवािदपणाचा िवभागांमधील समÆवया¸या
ÿयÂनांवर ÖपĶ नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो. आंतरसमूह संबंध सुधारÁया¸या अनेक
पĦतéपैकì, एक लोकिÿय मागª समÖया सोडवÁयावर भर देतो. ÿÂयेक गट Öवतंýपणे भेटतो
व Öवतः¸या आिण इतर गटाबĥ ल¸या Âया¸या समजांची यादी करतो आिण इतर गट ते ºया
ŀĶीने ते पाहतील Âयावर Âयांचा िवĵास असतो.सवª गट Âयां¸या याīा सामाियक करतात,
समानता आिण फरकांवर चचाª करतात आिण असमानतेची कारणे शोधतात. गटांची उिĥĶे
िवषम आहेत का? ऋिĦवाडी धारणा कशा¸या आधा रावर तयार केÐया गेÐया? ÿÂयेक
गटाने शÊद आिण संकÐपना वेगÑया पĦतीने पåरभािषत केÐया आहेत का? यासार´या
ÿijांची उ°रे संघषाªचे नेमके Öवłप ÖपĶ करतात.
एकदा का Âयांनी अडचणीची कारणे ओळखली कì Âयानंतर, गट एकýीकरणा¸या टÈÈयात
जातात. Âयां¸यातील संबंध सुधारÁयासाठी उपाय िवकिसत करणे. पुढील िनदान
करÁयासाठी आिण पयाªयी उपाय तयार करÁयासाठी ÿÂयेक परÖपरिवरोधी गटातील
सदÖयांचे उपसमूह तयार केले जाऊ शकतात.
मािमªक चौकशी:
बहòतेक संÖथाÂमक िवकासाचे ŀिĶकोन समÖया क¤þीत आहेत. ते समÖया िकंवा समÖयांचा
संच ओळखतात, नंतर उपाय शोधतात. मािमªक चौकशी (AI) Âयाऐवजी सकाराÂमकतेवर
जोर देते. समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी ते समÖयासंच शोधÁयाऐवजी, संÖथेचे असे
अिĬतीय गुण आिण िवशेष सामÃयª ओळखÁयाचा ÿयÂन करते, जे कामिगरी
सुधारÁयासाठी सदÖय तयार कł शकतात. Ìहणजेच, मािमªक चौकशी एखाīा संÖथे¸या
समÖयांपे±ा Âया¸या यशावर ल± क¤िþत करते. मािमªक चौकशी¸या ÿिøयेमÅये चार
पायöया असतात -शोध, ÖवÈन पाहणे, योजना ठरिवणे आिण शोध — ही ÿिøया सहसा २-
िकंवा ३-िदवसां¸या कालावधीत मोठ्या-गटा¸या बैठकìत खेळले जाते आिण ÿिशि±त च¤ज
एजंट¸या देखरेखीखाली होते. संÖथेची ताकद लोकांना काय वाटते हे ओळखÁयाचे कायª
शोध िनिIJत करतो. कमªचाö यांना संÖथेने सवōÂकृĶ काम केले असे वाटते िकंवा जेÓहा
Âयांना िवशेषतः Âयां¸या नोकरीबĥल समाधानी वाटते. ÖवÈनात, कमªचारी शोध टÈÈयातील
मािहतीचा वापर संभाÓय भिवÕयाचा अंदाज लावÁयासाठी करतात, जसे कì 5 वषा«त संÖथा
कशी असेल. योजना ठरिवÁयामÅये, सहभागéना भिवÕयात संÖथा कशी िदसेल याची एक
सामाÆय ŀĶी सापडते आिण ित¸या अिĬतीय गुणांवर सहमती होते. चौÃया टÈÈयासाठी,
सहभागी घटक संÖथेचे भिवÕय िकंवा Âयांचे ÖवÈन कसे पूणª करायचे ते पåरभािषत
करÁयाचा ÿयÂन करतात आिण ते सामाÆयत: कृती योजना िलिहतात आिण अंमलबजावणी
धोरणे िवकिसत करतात.
मािमªक चौकशी ने अनेक ÿिसĦ संÖथांमÅये ÿभावी बदल धोरण िसĦ केले आहे. वåरķ
ÓयवÖथापक कमªचाö यां¸या मािहतीचा उपयोग आिथªक अंदाज बांधÁया¸या Âयां¸या पĦती
चांगÐया करÁयासाठी, IT गुंतवणूक सुधारÁयासाठी आिण ÓयवÖथापकांसाठी नवीन
कामिगरी-ÓयवÖथापन साधने तयार करÁयासाठी स±म होते. अंितम पåरणाम Ìहणजे
िवजयी वृ°ी आिण वतªनांवर ल± क¤िþत करणारी नूतनीकृत संÖकृती िवयकिसत होते. munotes.in

Page 89

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
89 ५.८ बदलासाठी एका संÖकृतीची िनिमªती करणे संÖथा या बादलांशी कसे जुळवून घेऊ शकतात याचा आपण िवचार केला आहे. परंतु
अलीकडे, काही संÖथाÂमक वतªन िवĬानांनी अिधक सिøय ŀिĶकोनावर ल± क¤िþत केले
आहे - संÖथा Âयां¸या संÖकृतéमÅये पåरवतªन कłन बदल कसा Öवीकाł शकतात. या
िवभागात, आपण अशा दोन ŀिĶकोनांचे पुनरावलोकन करणार आहोत: एक नािवÆयपूणª
संÖकृती उ°ेिजत करणे आिण एक िश±ण संÖथा तयार करणे.
नावीÆयपूणªते¸या संÖकृतीचे उिĥपण:
संशोधक जेÓहा नािवÆयपूणªता असलेÐया संÖथांचा अËयास करतात तेÓहा काही वैिशĶ्ये
वारंवार समोर येतात. आपण Âयांना संरचनाÂमक, सांÖकृितक आिण मानव संसाधन
®ेणéमÅये गटबĦ केले आहे. एक नािवÆयपूणª वातावरण तयार करÁयासाठी च¤ज एजंट्सनी
Âयां¸या संÖथेमÅये या वैिशĶ्यांचा पåरचय कłन देÁयाचा िवचार केला पािहजे. तथािप, ही
वैिशĶ्ये पाहÁयाआधी, नावीÆय Ìहणजे काय हे ÖपĶ कłयात.
नािवÆयपूणªतेची Óया´या:
आपण ÌहटÐयाÿमाणे बदल Ìहणजे गोĶी वेगÑया करणे होय. नािवÆयपूणª, अिधक िविशĶ
ÿकारचा बदल, ही एक नवीन कÐपना आहे जी उÂपादन, ÿिøया िकंवा सेवा सुł
करÁयासाठी िकंवा सुधारÁयासाठी लागू केली जाते. Âयामुळे सवª नवकÐपना बदल घडवून
आणतात, परंतु सवª बदल नवीन कÐपना आणतात िकंवा ल±णीय सुधारणा करतात असे
नाही. नवकÐपना नेटबुक संगणक इ. सार´या लहान वाढीव सुधारणांपासून, ते मूलगामी
यशापय«त असू शकतात.
नािवÁयपूणªतेचे ąोत:
संरचनाÂमक मूÐय असणारे घटक हे नविनिमªतीचे सवाªिधक अËयासलेले संभाÓय ľोत
आहेत. संरचना-नािवÁयापूणªता संबंधा¸या सवªसमावेशक पुनरावलोकनामुळे खालील
िनÕकषª िनघतात:
१. संघटनाÂमक संरचना नावीÆयपूणªतेवर सकाराÂमक ÿभाव टाकतात. अनुलंब िभÆनता,
औपचाåरकìकरण आिण क¤þीकरणामÅये ते कमी असÐयामुळे, संघटनाÂमक संÖथा
लविचकता, अनुकूलन आिण िवजातीय संयुग सुलभ करतात ºयामुळे नवकÐपनांचा
अवलंब करणे सोपे होते.
२. ÓयवÖथापनातील दीघª कायªकाळ नावीÆयपूणªतेशी संबंिधत आहे. ÓयवÖथापकìय
कायªकाळ वरवर पाहता कायदेशीरपणा आिण काय¥ कशी पूणª करायची आिण इि¸छत
पåरणाम कसे िमळवायचे याचे ²ान ÿदान करते.
३. संसाधनांची कमतरता असताना नावीÆयपूणªतेचे पालनपोषण केले जाते. भरपूर
संसाधने असÐ यास संÖ थेला नवकÐपना िवकत घेणे, Â यांना ÿÖ थािपत करÁ याचा
खचª उचलणे आिण अपयश शोषून घेणे परवडते. munotes.in

Page 90

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
90 ४. नािवÆयपूणª संÖथांमÅये आंतरिवभागीय संÿेषण जाÖत असते. या संÖथा सिमÂया,
कायª दल, परÖपर िवरोधी कायाªÂमक संघ आिण सरळ ओळéत होणारा िवभागीय
परÖपरसंवाद सुलभ करणाöया इतर यंýणा इ, चा अिधक ÿमाणात वापर करतात.
नािवÆयपूणª संÖथांमÅये समान संÖकृतéचा कल असतो. ते ÿयोगाला ÿोÂसाहन देतात.
ते यश आिण अपयश दोÆहीना ब±ीस देतात. ते चुकाना ही आनंदाने Öवीकारतात.
दुद¨वाने, बö याच संÖथांमÅये, लोकांना यशा¸या उपिÖथतीऐवजी अपयशा¸या
अनुपिÖथतीसाठी पुरÖकृत केले जाते. अशा संÖकृती जोखीम घेणे आिण नवकÐपना
नĶ करतात. लोक नवीन कÐपना सुचवतील आिण ÿयÂन करतील तेÓहाच Âयांना
असे वाटेल कì अशा वागणुकìला दंड िमळत नाही. नािवÆयपूणªता असलेÐया
संÖथांमधील ÓयवÖथापक हे ओळखतात कì अपयश हे अ²ात गोĶéमÅये जाÁयाचे
नैसिगªक उप-उÂपादन आहे.
मानव संसाधन ®ेणीमÅये, नािवÆयपूणª संÖथा Âयां¸या सदÖयां¸या ÿिश±ण आिण
िवकासाला सिøयपणे ÿोÂसाहन देतात जेणेकłन ते सÅया असलेली नोकरी पुढे सुł
ठेवतात, उ¸च दजाª¸या नोकरीची सुर±ा देतात जेणेकłन कमªचाö यांना चुका केÐयाबĥल
काढून टाकÁयाची भीती वाटत नाही आिण Óयĉéना बदलाचे चॅिÌपयन होÁयासाठी
ÿोÂसािहत करतात. एकदा नवीन कÐपना िवकिसत झाÐयानंतर, चॅिÌपयन कÐपनचा
सिøयपणे आिण उÂसाहाने ÿचार करतात, समथªन तयार करतात, ÿितकारांवर मात
करतात आिण Âयाची अंमलबजावणी होते आहे का याची खाýी करतात. चॅिÌपयÆसमÅये
सामाÆयत: पुढील Óयिĉमßव वैिशĶ्ये असतात: अÂयंत उ¸च आÂमिवĵास, िचकाटी, ऊजाª
आिण जोखीम घेÁयाची ÿवृ°ी. ते पåरवतªनशील नेतृÂवाशी संबंिधत वैिशĶ्ये देखील ÿदिशªत
करतात - ते इतरांना Âयां¸या नावीÆयपूणª ±मते¸या ŀĶीकोनातून आिण Âयां¸या Åयेयाबĥल
Âयां¸या ŀढ वैयिĉक िवĵासाने ÿेरणा देतात आिण उÂसाही करतात. आदशª चॅिÌपयन
इतरांची वचनबĦता िमळिवÁयात उÂकृĶ असतात आिण Âयां¸या कामात िनणªय
घेÁया¸याबाबत योµय िववेकबुĦीस चालना देतात; ही Öवाय°ता Âयांना नवकÐपनांचा
पåरचय आिण अंमलबजावणी करÁयास मदत करते.
सामूिहक संÖकृतीतील लोक नावीÆयपूणª ÿयÂनांसाठी परÖपर-िवरोधी कायाªÂमक
समथªनासाठी अपील करणे पसंत करतात; मुĉ उ¸च शĉì संÖकृतीतील लोक चॅिÌपयÆसने
काम सुł होÁयापूवê नािवÆयपूणª उपøमांना माÆयता देÁयासाठी अिधकार असलेÐयांसोबत
जवळून काम करÁयास ÿाधाÆय देतात; आिण समाजाची अिनिIJतता टाळणे िजतके जाÖत
असेल िततके अिधक चॅिÌपयÆसने नािवÆय िवकिसत करÁयासाठी संÖथे¸या िनयम आिण
कायªपĦतéमÅये राहóन कायª केले पािहजे. हे िनÕकषª सूिचत करतात कì ÿभावी ÓयवÖथापक
सांÖकृितक मूÐये ÿितिबंिबत करÁयासाठी Âयां¸या संÖथे¸या चॅिÌपयिनंग¸या धोरणांमÅये
बदल करतात. Ìहणून, उदाहरणाथª, जरी रिशयामधील आदशª चॅिÌपयन बजेट¸या
मयाªदांकडे दुलª± कłन आिण मयाªिदत कायªपĦतéभोवती काम कłन यशÖवी होऊ
शकतात, तरी ऑिÖůया , डेÆमाकª, जमªनी िकंवा अिनिIJतता टाळÁया¸या उ¸च
संÖकृतीतील चॅिÌपयन बजेट आिण ÿिøयांचे बारकाईने पालन कłन अिधक ÿभावी
होतात.
munotes.in

Page 91

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
91 िश±ण संÖथेची िनिमªती करणे:
संÖथा सिøयपणे बदल ÓयवÖथािपत कł शकेल असा आणखी एक मागª Ìहणजे ती¸या
संÖकृतीचा सतत वाढ होणारा भाग बनवणे - एक िश±ण संÖथा बनणे.
िश±ण संÖथा Ìहणजे काय?
"सवª संÖथा िशकत असतात, मग ते िशकणे जाणीवपूवªक िनवडतात कì नाही - Âयां¸या
शाĵत अिÖतÂवासाठी ही एक मूलभूत आवÔयकता आहे." ºयाÿमाणे Óयĉì िशकत
असतात, Âयाचÿमाणे संÖथाही िशकतात. एक सातÂयाने िशकत असलेÐया िश±ण संÖथेने
सतत जुळवून घेÁयाची आिण बदलÁयाची ±मता िवकिसत करते. काही संÖथा हे इतरांपे±ा
चांगÐयाåरतीने करतात. बहòतेक संÖथा एकाच वाटेने होणाöया िश±णात गुंततात. जेÓहा
Âयांना ýुटी आढळतात, तेÓहा Âयांची दुŁÖती ÿिøया मागील िनÂयøम आिण वतªमान
धोरणांवर अवलंबून असते. याउलट, ºया िश±ण संÖथा िĬमागê िश±ण वापरतात Âया
उिĥĶे, धोरणे आिण मानक िनÂयøम सुधाłन चुका सुधरवतात. िĬमागê िश±णातील
आÓहाने गृिहतके आिण मानदंड खोलवर Łजलेली असतात. हे समÖयांवर पूणªपणे िभÆन
उपाययोजना आिण सुधारणेत नाट्यमयीåरÂया उडी मारÁयासाठी संधी ÿदान करते. िश±ण
संÖथेचे समथªक हे पारंपाåरक संÖथां¸या तीन मूलभूत समÖयांवर उपाय Ìहणून पुडील तीन
ÿिøयांची कÐपना करतात: िवखंडन, Öपधाª आिण ÿितिøयाशीलता. ÿथम,
िवषेिशकरणावर आधाåरत िवखंडन "िभंती" आिण "िचमणी" तयार करतात जे जे वेगवेगÑया
फं³शÆसना Öवतंý आिण अनेकदा लढणाöया जागी िवभĉ करतात. दुसरे, Öपध¥वर जाÖत
भर िदÐयाने सहसा सहकायª कमी होते. कोण बरोबर आहे, कोणाला जाÖत मािहती आहे
िकंवा कोण जाÖत पटवून देणारा आहे हे दाखवÁयासाठी ÓयवÖथापक Öपधाª घडवून
आणतात. जेÓहा Âयांनी सहकायª केले पािहजे आिण ²ान सामाियक केले पािहजे तेÓहा
िवभाग Öपधाª करतात. सवōÂकृĶ ÓयवÖथापक कोण आहे हे दाखवÁयासाठी संघातील नेते
Öपधाª करतात. आिण ितसरे Ìहणजे, ÿितिøयाÂमकतेमुळे ÓयवÖथापनाचे ल± िनिमªतीऐवजी
समÖया सोडवÁयाकडे जाते. समÖया सोडवणारा काहीतरी दूर घालवÁयाचा ÿयÂन करतो,
तर िनमाªता काहीतरी नवीन आणÁयाचा ÿयÂन करतो. ÿितिøयाशीलतेवर भर िदÐयाने
नावीÆय आिण सतत सुधारणा घडून येतात आिण Âया जागी लोकांना “आग
िवझवÁयासाठी ” धावपळ करÁयास ÿोÂसाहन िमळते.
िश±ण ÓयवÖथािपत करणे:
ÓयवÖथापक Âयां¸या कंपनीला िश±ण संÖथा बनवÁयासाठी खालील गोĶी कł शकतात
धोरणाची Öथापना :
ÓयवÖथापनाने बादलांÿित, नावीÆय आिण सतत सुधारणा करÁयाची आपली वचनबĦता
ÖपĶ करणे आवÔयक आहे.

munotes.in

Page 92

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
92 संÖथे¸या संरचनेची पुनरªचना:
औपचाåरक रचना ही िशकÁयात गंभीर अडथळा ठł शकते. रचनेचे सपाटीकरण करणे,
िविवध िवभाग वगळून टाकणे िकंवा एकý करणे आिण एकमेकांना ओलांडणाöया कायªशील
संघांचा वापर वाढवणे हे परÖपरावलंबन बळकट करते आिण मयाªदा कमी करते.
संÖथे¸या संÖकृतीला पुन: आकार देणे:
िश±ण संÖथा होÁयासाठी, ÓयवÖथापकांनी Âयां¸या कृतéĬारे दाखवून िदले पािहजे कì
जोखीम घेणे आिण अपयश Öवीकारणे इĶ आहे. याचा अथª अशा लोकांना पुरÖकृत करणे जे
संधी घेतात आिण चुका घडतात. आिण ÓयवÖथापनाने कायाªÂमक संघषाªला ÿोÂसाहन देणे
आवÔयक आहे. िश±ण संÖथांवरील एक तº² Ìहणतात कì, “कामा¸या िठकाणी खराखुरा
मोकळेपणा उघडÁयाची गुŁिकÐली Ìहणजे लोकांना सहमती असणे सोडून देÁयास
िशकवणे आहे होय. आपÐयाला वाटते कì सहमती करार खूप महÂवाचा आहे. तुÌहाला
िवरोधाभास, संघषª आिण दुिवधा उघडपणे बाहेर आणावे लागतील, Ìहणून Âयामुळे आपण
वैयिĉकåरÂया िजतके हòशार असू शकतो Âयापे±ा अिधक हòशार एकिýतपणे रािहÐयाने
होऊ शकतो.”
५.९ सारांश या संपूणª मजकुरात बदलाची गरज Óयĉ करÁयात आली आहे. "बदलाचे आकिÖमक
ÿितिबंबात हे सूिचत केले पािहजे कì Âयात संघटनाÂमक वतªन सािहÂयातील जवळजवळ
आपÐया सवª संकÐपना समािवĶ आहेत." उदाहरणाथª, वृ°ी, ÿेरणा, कायª संघ, संÿेषण,
नेतृÂव, संÖथाÂमक संरचना, मानवी संसाधन पĦती आिण संÖथाÂमक संÖकृतéचा िवचार
करा. आपÐया ÿÂयेक चच¥त बदल हा अिवभाºय भाग होता. जर वातावरण पूणªपणे िÖथर
असेल, जर कमªचाö यांची कौशÐये आिण ±मता नेहमीच अīयावत असतील आिण खराब
होऊ शकत नसतील आिण उīा नेहमीच आज¸या ÿमाणेच असतील, तर संघटनाÂमक
बदल हे ÓयवÖथापकांसाठी थोडेसे िकंवा काहीही ÿासंिगक नसतील. परंतु वाÖतिवक जग
हे अशांत आहे, संÖथा आिण Âयां¸या सदÖयांना ÖपधाªÂमक Öतरावर कामिगरी करायची
असÐयास Âयांना गितशील बदल घडवून आणणे आवÔयक आहे. बदल घडवÁयाचे
वेगवेगळे मागª आहेत जे कमªचारी, ÓयवÖथापक आिण संÖथा इÂयादéना Âयाचे पåरणाम
ÓयवÖथािपत करÁयास स±म बनवतात.
५.१० ÿij िदघª उ°रे िलहा:
१. कोणÂया शĉì बदलासाठी उĥीपक Ìहणून काम करतात आिण िनयोिजत आिण
अिनयोिजत बदलामÅये काय फरक आहे?
२. कोणती शĉì बदलांना ÿितकार करÁयाचे ąोत Ìहणून काम करतात?
३. संघटनाÂमक बदल ÓयवÖथािपत करÁयासाठी चार मु´य ŀिĶकोन कोणते आहेत? munotes.in

Page 93

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - I
93 ५.११ संदभª  Robbins, S.P. Judge, T.A. & Vohra, N. (2013) Organizational
Behavior (15th Edition) Pearson Ed ucation.
 J. Birkinshaw, G. Hamel, and M. J. Mol, “Management Innovation,”
Academy of Management Review 33, no. 4 (2008), pp. 825 –845; and
J. Welch and S. Welch, “What Change Agents Are Made Of,”
BusinessWeek (October 20, 2008), p. 96.
 P. G. Audia and S. B rion, “Reluctant to Change: SelfEnhancing
Responses to Diverging Performance Measures,” Organizational
Behavior and Human Decision Processes 102 (2007), pp. 255 –269.
 J. D. Ford, L. W. Ford, and A. D’Amelio, “Resistance to Change: The
Rest of the Story,” Ac ademy of Management Review 33, no. 2
(2008), pp. 362 –377

*****




munotes.in

Page 94

94 ६
संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ पåरचय
६.२ कामाचा ताण आिण Âयाचे ÓयवÖथापन
६.३ ताण Ìहणजे काय?
६.४ मागणी-संसाधन मॉडेल.
६.५ तणावाचे संभाÓय ąोत
६.६ वैयिĉक फरक
६.७ सांÖकृितक फरक
६.८ तणावाचे पåरणाम
६.९ ताण ÓयवÖथापन
६.१० सारांश
६.११ ÿij
६.१२ संदभª
६.० उिĥĶे हे युिनट वाचÐयानंतर, तुÌही हे कł शकाल:
 कामाचा ताण आिण Âयाचे ÓयवÖथापन समजून घेणे.
 तणाव Ìहणजे काय ते ÖपĶ करणे.
 मागणी-संसाधन ÿाłप ÖपĶ करणे.
 तणावाचे संभाÓय ąोत समजून घेणे.
 वैयिĉक फरक आिण सांÖकृितक फरक यांचे वणªन करणे.
 तणावाचे पåरणाम आिण तणावाचे ÓयवÖथापन करÁयाचे मागª ÖपĶ करणे.
६.१ पåरचय मागील ÿकरणामÅये आपण बदल आिण ते एखाīा कमªचाöयावर कसा ÿभाव पाडतात
याचा अËयास केलेला आहे. बदलÁयाची तयारी बहòतेक वेळा कठीण असते परंतु Óयĉé¸या
ÿयÂनांनी ते श³य होते. आपण बदला¸या ŀिĶकोनांचा तपशीलवार अËयास केलेला आहे. munotes.in

Page 95

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
95 आता या ÿकरणात आपण कामाचा ताण आिण Âयाचे ÓयवÖथापन यावर चचाª कłयात.
ÿथम आपण तणावाची संकÐपना समजून घेऊ. Âयानंतर तणावा¸या ľोतांवर ल± क¤िþत
करणे आवÔयक आहे जेणेकłन तो योµयåरÂया ÓयवÖथािपत करता येईल. Âयानंतर
पåरणामांवर चचाª केÐयानंतर आपण तणावाचे ÿभावीपणे ÓयवÖथापन करÁया¸या पĦतéचा
अËयास कł शकतो.
६.२ कामाचा ताण आिण Âयाचे ÓयवÖथापन िमýांचे Ìहणणे असे आहे कì Âयां¸या कंपÆयांचा आकारात बदल होत असÐयामुळे कामाचा
भार व कामा¸या जाÖत तासांमुळे ते तणावúÖत आहेत. पालकांना नोकरी¸या
अिÖथरतेबĥल काळजी वाटते तसेच मोठ्या कंपनीतील नोकरीमुळे आजीवन सुरि±तता
िनिहत होते Âया काळाची Âयांना आठवण होते. कमªचारी काम आिण कौटुंिबक जबाबदाöया
यांचा समतोल साधÁयाचा ÿयÂन करत असतांना होत असलेÐया तणावाबĥल तøार
करतात याबाबतही सव¥±ण झालेली आहेत. खरंच, बहòतेक लोकांसाठी, काम हे जीवनातील
तणावाचे सवाªत महÂवाचे ľोत आहे.
६.३ तणाव Ìहणजे काय? तणाव ही एक गितमान िÖथती आहे ºयामÅये एखाīा Óयĉìला संधी, मागणी िकंवा
Óयĉì¸या इ¸छांशी संबंिधत संसाधनांचा सामना करावा लागतो आिण ºयाचा पåरणाम
अिनिIJत आिण महßवपूणª असा दोÆही समजला जातो.
तणावाची चचाª सामाÆयत: नकाराÂमक संदभाªत केली जात असली, तरी ती Öवतःहóन वाईट
असतेच असे नाही; Âयाचे सकाराÂमक मूÐय देखील आहे. तणाव हा तेÓहा एक संधी ठरतो
जेÓहा तो संभाÓय लाभ देऊ शकतो. उदाहरणाथª, अॅथलीट िकंवा Öटेजवर सादरीकरण
करणारे "घĘ िखळवून ठेवायला लावणाöया" पåरिÖथतीत देत असलेÐया उÂकृĶ
कामिगरीचा िवचार करा. अशा Óयĉì अनेकदा ÿसंगाला सामोरे जाÁयासाठी आिण
जाÖतीत जाÖत कामिगरी करÁयासाठी तणावाचा सकाराÂमक वापर करतात. Âयाचÿमाणे,
बरेच Óयावसाियक हे कामाचा ÿचंड ताण आिण काम पूणª करÁया¸या मुदतीचा दबाव यांकडे
ते Âयां¸या कामाची गुणव°ा आिण Âयां¸या कामातून िमळणारे समाधान वाढवणारी
सकाराÂमक आÓहाने Ìहणून पाहतात.
अलीकडे, संशोधकांनी असा युिĉवाद केला आहे कì आÓहानाÂमक ताण-िकंवा कामा¸या
भारासंबंिधत ताण, कामे पूणª करÁयाचा दबाव आिण वेळेची िनकड- हे सवª अडथÑयां¸या
तणावापे±ा अगदी वेगÑया पĦतीने कायª करतात-िकंवा काही तणाव तुÌहाला तुमचे Åयेय
गाठÁयापासून रोखतात. जरी संशोधन नुकतेच होऊ लागले असले तरी, सुŁवातीचे पुरावे
असे सूिचत करतात कì आÓहानाÂमक ताणतणाव अडथळा आणणाöया तणावापे±ा कमी
ताण िनमाªण करतात. संशोधकांनी ÿÂयेक ÿकारचा ताण कोणÂया पåरिÖथतीत अिÖतÂवात
येतो हे ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. हे संशोधन सूिचत करते कì ºया कमªचाöयांची
Âयां¸या संÖथेशी ŀढ भावपूणª बांिधलकì असते ते कमªचारी Âयांचा मानिसक ताण अिधक
ल± क¤िþत करÁयात आिण उ¸च िवøì कायª±मतेमÅये łपांतåरत कł शकतात, तर कमी munotes.in

Page 96

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
96 पातळीची बांिधलकì असलेले कमªचारी तणावाखाली वाईट कामिगरी करतात आिण जेÓहा
आÓहानाचा ताण वाढतो, तेÓहा ºयांना उ¸च पातळीचे संÖथाÂमक समथªन असते Âयांची
भूिमका-आधाåरत कामिगरी जाÖत असते, परंतु ºयांना संघटनाÂमक समथªनाची पातळी
कमी असते Âयां¸यात तसे होत नाही.
अिधक सामाÆयपणे, ताण हा मागÁया आिण संसाधनांशी संबंिधत आहे. जबाबदाöया, दबाव,
दाियÂव आिण कामा¸या िठकाणी Óयĉéना येणाöया अिनिIJतता या मागÁया आहेत. तर
संसाधने ही एखाīा Óयĉì¸या िनयंýणातील गोĶी आहेत ºयाचा वापर तो िकंवा ती
मागÁयांचे िनराकरण करÁयासाठी कł शकतो.
६.४ मागÁया-संसाधन ÿाłप जेÓहा तुÌही शाळेत परी±ा देता िकंवा कामावर तुम¸या वािषªक कामिगरीचे पुनरावलोकन
होते तेÓहा तुÌहाला तणाव जाणवतो कारण तुÌही संधी आिण कामिगरी¸या दबावांना सामोरे
जात असता. चांगÐया कामिगरी¸या पुनरावलोकनामुळे पदोÆनती, मोठ्या जबाबदाöया
आिण उ¸च पगार िमळू शकतो. खराब पुनरावलोकन तुÌहाला बढती िमळÁयापासून रोखू
शकते. अÂयंत खराब पुनरावलोकनामुळे तुÌहाला काढून टाकले जाऊ शकते. तुम¸यावरील
मागÁयांसाठी तुÌही ºया ÿमाणात संसाधने लागू करता - जसे कì तयारी करणे, परी±ा देणे
िकंवा िविशĶ ŀĶीकोनातून पुनरावलोकन करणे िकंवा सामािजक समथªन िमळवणे Âयामुळे
तुÌहाला तणाव कमी जाणवतो.
संशोधन असे सूिचत करते कì जेÓहा मागणी आिण संसाधने जुळतात तेÓहा पुरेशी संसाधने
हे मागÁयांचे तणावपूणª Öवłप कमी करÁयास मदत करतात. जर भाविनक मागÁया
तुम¸यावर ताण आणत असतील तर, सामािजक समथªना¸या Öवłपातील भाविनक
संसाधने असणे िवशेषतः महÂवाचे आहे. जर मागÁया सं²ानाÂमक असतील - Ìहणजे,
मािहतीचा अिधभार - तर कायª सांसाधनां¸या Öवłपात संगणकाचा आधार िकंवा मािहतीचे
Öवłप अिधक महßवाचे आहे. अशाÿकारे, मागणी-संसाधनां¸या ŀĶीकोनातून, तणावाचा
सामना करÁयासाठी संसाधनांचे महÂव िततकेच आहे जेवढे कì तणाव वाढवÁयामÅये
मागÁयांचे महÂव आहे. munotes.in

Page 97

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
97

(ľोत - Based on Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra , N. (2013)
Organizational Behavior (15th Edition) Pearson Education.)
६.५ तणावाचे संभाÓय ąोत १८-८ मÅये ÿदिशªत केलेले ÿाłप असे दशªवते कì, संभाÓय तणावा¸या तीन ®ेणी आहेत:
पयाªवरण िवषयक, संÖथाÂमक आिण वैयिĉक.
पयाªवरण िवषयक घटक:
ºयाÿमाणे पयाªवरणीय अिनिIJतता संÖथाÂमक संरचने¸या रचनेवर ÿभाव टाकते,
Âयाचÿमाणे Âया संÖथेतील कमªचाö यांमÅये तणावा¸या पातळीलाही ÿभािवत करते. खरंच,
अिनिIJतता हे सवाªत मोठे कारण आहे कì लोकांना संघटनाÂमक बदलांचा सामना
करÁयास ýास होतो. पयाªवरणीय अिनिIJततेचे तीन मु´य ÿकार आहेत:
१) आिथªक
२) राजकìय
३) तांिýक
Óयवसाय चøातील बदल आिथªक अिनिIJतता िनमाªण करतात. उदाहरणाथª- जेÓहा
अथªÓयवÖथा संकुिचत होत असते, तेÓहा लोक Âयां¸या नोकरी¸या सुरि±ततेबĥल
अिधकािधक िचंताúÖत होतात.
उ°र अमेåरकन लोकांमधील हैती िकंवा Óहेनेझुएला सार´या देशांतील कमªचाö यांसाठी
राजकìय अिनिIJतता तणाव िनमाªण करत नाही. याचे ÖपĶ कारण असे आहे कì युनायटेड
Öटेट्स आिण कॅनडामÅये िÖथर राजकìय ÓयवÖथा आहेत, ºयामÅये बदल सामाÆयत: munotes.in

Page 98

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
98 ÓयविÖथतपणे अंमलात आणला जातो. तरीही राजकìय धोके आिण बदल, अगदी युनायटेड
Öटेट्स आिण कॅनडासार´या देशांमÅये, तणाव िनमाªण कł शकतात. िवकिसत आिण
िवकसनशील राÕůांमधील दहशतवादा¸या धम³या िकंवा अडचणéमुळे राजकìय
अिनिIJतता िनमाªण होते जी या देशांतील लोकांसाठी तणावपूणª बनते. कारण नवीन
कÐपनांमुळे कमªचाö यांची कौशÐये आिण अनुभव फारच कमी वेळेत कालबाĻ होऊ
शकतात, संगणक, रोबोिट³स, ऑटोमेशन आिण तÂसम ÿकारचे तांिýक बदल देखील
अनेक लोकांसाठी धो³याचे आहेत आिण Âयां¸यात तणाव िनमाªण करतात.
संÖथाÂमक घटक:
संÖथेमÅये तणाव िनमाªण करणाöया घटकांची कमतरता नाही. चुका टाळÁयासाठी िकंवा
मयाªिदत वेळेत कामे पूणª करÁयासाठी दबाव, कामाचा ओÓहरलोड, मागणी करणारा आिण
असंवेदनशील बॉस आिण अिÿय सहकारी ही काही उदाहरणे आहेत. या घटकांचे कायª,
भूिमका आिण आंतरवैयिĉक मागÁया यांनुसार वगêकरण केले जाऊ शकते.
कायª मागÁया या एखाīा Óयĉì¸या नेमून िदलेÐया कायाªशी संबंिधत असतात. ÂयामÅये
कायª रचना, कायª पåरिÖथती आिण शारीåरक कामाची मांडणी समािवĶ आहे. अस¤Êली
लाईÆसचा वेग जाÖत आहे हे कमªचाöयांना जाणवते तेÓहा Âया अस¤Êली लाईÆस कमªचाöयांवर
कामाचा दबाव िनमाªण कł शकतात. जाÖत गदê¸या खोलीत िकंवा ŀÔयमान Öथान जेथे
आवाज आिण ÓयÂयय सतत असतात, यामुळे िचंता आिण तणाव वाढू शकतो. जसजशी
úाहक सेवा अिधक महßवाची होत जाते, तसतसे भाविनक ®म तणावाचे ąोत बनत
जातात.
भूिमकेची मागणी ही एखाīा Óयĉìवर संÖथेमÅये पार पाडत असलेÐया Âया¸या िविशĶ
भूिमकेचे कायª Ìहणून Âया¸यावर दबाव आणÁयाशी संबंिधत आहे. भूिमका संघषª अपे±ा
िनमाªण करतात ºयांची पूतªता करणे कठीण असू शकते. जेÓहा कमªचाöयाने वेळे¸या
मयाªदेपे±ा जाÖत काम करणे अपेि±त असते तेÓहा भूिमका अिधभारीत होते. भूिमकेची
अÖपĶता Ìहणजे भूिमकेशी संबंिधत अपे±ा ÖपĶपणे समजत नाहीत आिण कमªचाöयाला
काय करावे याची खाýी नसते. ºया Óयĉéना उ¸च पåरिÖथतीजÆय अडथÑयांचा सामना
करावा लागतो अशा Óयिĉ तणावाची पातळी कमी करणाö या सिøयतेने सामना करÁया¸या
िविवध वतªनांमÅये ÓयÖत राहÁयास कमी स±म असतात. याÿकार¸या Óयĉéना कामात
अडचणéचा सामना करताना, केवळ उ¸च पातळीचा ýासच होणार नसतो, तर भिवÕयात
तणाव दूर करÁयासाठी पावले उचलÁयाचीही Âयांची श³यता कमी असते.
आंतरवैयिĉक मागÁया Ìहणजे इतर कमªचाöयांनी िनमाªण केलेला दबाव. िवशेषत: उ¸च
सामािजक गरज असलेÐया कमªचाöयांमÅये, सहकाöयांकडून सामािजक समथªनाचा अभाव
आिण खराब परÖपर संबंध यांमुळे तणाव िनमाªण होऊ शकतो,. झपाट्याने वाढणाöया
संशोधनाने हे देखील दाखवून िदले आहे कì नकाराÂमक सहकारी आिण पयªवे±काचे वतªन,
ºयात मारामारी, गुंडिगरी, वांिशक छळ आिण ल§िगक छळ यांचा समावेश आहे,या सवª गोĶी
िवशेषत: कामा¸या तणावाशी संबंिधत आहेत.
munotes.in

Page 99

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
99 वैयिĉक घटक:
ठरािवक Óयĉì आठवड्यातून सुमारे ४० ते ५० तास काम करतात. परंतु इतर १२०
Âयाहóन अिधक तास काम करणाöया लोकांना जे अनुभव आिण समÖया येतात ते Âयां¸या
नोकरीमÅये गळती िनमाªण कł शकतात. यामÅये कमªचाöया¸या वैयिĉक जीवनातील
पुढील घटकांचा समावेश होतो: कौटुंिबक समÖया, वैयिĉक, आिथªक समÖया आिण
अंतिनªिहत Óयिĉमßव वैिशĶ्ये. राÕůीय सव¥±णे सातÂयाने दशªवत आहेत कì लोकांना
कौटुंिबक आिण वैयिĉक संबंध िÿय असतात. वैवािहक अडचणी, जवळचे नाते तुटणे
आिण मुलां¸या िशÖतीचा ýास यामुळे तणाव िनमाªण होतो. कमªचारी अनेकदा कामावर
िनघतांना समोर¸या दारातून बाहेर पडू शकत नाहीत. काही लोक आिथªक ÓयवÖथापनात
चांगले नसतात िकंवा Âयां¸या अपे±ा Âयां¸या िमळकत ±मतेपे±ा जाÖत असतात.
अितिवÖताåरत आिथªक संसाधनांमुळे होणाöया आिथªक समÖया तणाव िनमाªण करतात
आिण कामावरील लàयापासून दूर नेतात.
तीन वैिवÅयपूणª संÖथांमधील अËयासात असे आढळून आले कì ºया सहभागéनी नोकरी
सुł करÁयापूवê तणावाची ल±णे नŌदवली होती, ९ मिहÆयांनंतर Âयां¸यातील तणावा¸या
ल±णांमÅये फरक िदसून आला. संशोधकांनी असा िनÕकषª काढला कì काही लोकांमÅये
जगा¸या नकाराÂमक पैलूंवर जोर देÁयाची उपजत ÿवृ°ी असू शकते. जर हे खरे असेल,
तर तणावावर ÿभाव पाडणारा एक महßवाचा वैयिĉक घटक Ìहणजे Óयĉìचा मूळ Öवभाव.
Ìहणजेच, नोकरीवर असतांना Óयĉ केलेली तणावाची ल±णे Óयĉì¸या Óयिĉमßवात उĩवू
शकतात. ताण वाढ होणारे असतात जेÓहा आपण वैयिĉकåरÂया ताणतणावांचे
पुनरावलोकन करतो, तेÓहा याकडे दुलª± करणे सोपे असते कì तणाव ही एक अितåरĉ
घटना आहे Âयामुळे Âयात वाढ होते. ÿÂयेक नवीन आिण सततचा ताण एखाīा Óयĉì¸या
तणावा¸या पातळीत भर घालतो. Âयामुळे एकच ताण देणारा घटक तुलनेने िबनमहßवाचा
असू शकतो, परंतु आधीच उ¸च पातळी¸या तणावात तो जोडÐयास ते धोकादायक ठł
शकते. एखादी Óयĉì िकती ताणतणावाखाली आहे याचे मूÐयांकन करÁयासाठी,
आपÐयाला Âया¸या संधीचा ताण, मयाªदांचा ताण आिण मागणीचा ताण यांची बेरीज करावी
लागेल.
६.६ वैयिĉक िभÆनता काही लोक तणावपूणª पåरिÖथतीत Öवतःची भरभराट करतात, तर काही लोक पुढील चार
घटकांमुळे भारावून जातात. हे ÿमुख चार - धारणा, कायª अनुभव, सामािजक समथªन आिण
ÓयिĉमÂव यां¸याशी संबंिधत आहेत. कमªचारी वाÖतिवकते¸या ऐवजी Âयां¸या
वाÖतिवकते¸या आकलनावर ÿितिøया देतात. धारणा, Ìहणूनच, संभाÓय तणावाची िÖथती
आिण Âयावरील कमªचाö यांची ÿितिøया यां¸यातील संबंध िनयंिýत करते. टाळेबंदीमुळे
एखाīा Óयĉìला Âयाची नोकरी गमावÁयाची भीती वाटू शकते, तर दुसöयाला सेवा
समाĮीचा मोठा िव¸छेदन भ°ा िमळÁयाची आिण Öवतःचा Óयवसाय सुł करÁयाची संधी
िदसते. Âयामुळे तणावाची ±मता वÖतुिनķ पåरिÖथतीत नसते; Âयाऐवजी, ते Âया
पåरिÖथतीकहा कमªचाöया¸याĬारे कशा पĦतीने अथª लावÐल जातो यात असते. munotes.in

Page 100

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
100 कायª अनुभव हा कामा¸या तणावाशी नकाराÂमकåरÂया संबंिधत होत असतो. Âयाची दोन
कारणे सापडली आहेत. ÿथम िनवडक पैसे िमळणे हे आहे. ºयांना जाÖत ताण येतो अशा
लोकांमÅये ऐि¸छक उलाढाल होÁयाची अिधक श³यता असते. Ìहणून, जे लोक संÖथेमÅये
िदघª काळ िटकून राहतात ते Öवतःत अिधक तणाव-ÿितरोधक गुणधमª असलेले िकंवा
Âयां¸या संÖथे¸या तणाव वैिशĶ्यांसाठी अिधक ÿितरोधक असतात. दुसरे कारण असे कì,
तणावाचा सामना करÁयासाठी लोक अखेरीस सामना करÁयाची यंýणा िवकिसत करतात.
कारण यासाठी वेळ लागतो Ìहणून, संÖथे¸या वåरķ सदÖयांशी पूणªपणे जुळवून घेÁयाची
श³यता असते आिण Âयात Âयांना कमी तणावाचा अनुभव येतो. सामािजक समथªन -
सहकाö यांशी िकंवा पयªवे±कांसोबतचे महािवīालयीन संबंध - तणावां¸या ÿभावाला आघात
ÿितबंधक कायªÿणाली ÿमाणे कमी कł शकतात. हे तणावाशी संबंिधत सािहÂयातील
सवō°म-दÖतऐवजीकरण संबंधांपैकì एक आहे. सामािजक समथªन हे अगदी उ¸च-
तणावा¸या नोकö यांमÅये सुखदायक, नकाराÂमक ÿभाव Ìहणून कायª करते. कदािचत
ताणतणावातील Óयिĉमßवाचा सवाªिधक अËयास केला जाणारा गुण Ìहणजे अÂयंत हळवे
मन (Æयूरोिटसीझम), अÂयंत हळवे मन असणाöया Óयĉéना मानिसक ताण जाणवÁयाची
अिधक श³यता असते. पुराÓयांवłन असे सूिचत होते कì, अÂयंत हळवे मन असणाöया
Óयĉì (Æयूरोिटक) Âयां¸या कामा¸या वातावरणातच ताणतणाव िनमाªण करणारे घटक
आहेत यावर िवĵास ठेवÁयाची श³यता अिधक असते, Âयामुळे समÖयेचा एक भाग असा
आहे कì Âयांना वाटते कì Âयांचे वातावरण अिधक धो³याचे आहे. समÖयांचे िनराकरण
करÁयाचा ÿयÂन करÁयाऐवजी Âयांना टाळÁयावर अवलंबून राहत हाच समÖया
हाताळÁयाचा एक मागª Ìहणून कमी अनुकूली सामना करÁयाची यंýणा िनवडÁयाचा Âयांचा
कल असतो.
कायª-साकÐयवाद (Work -holism) हे तणाव पातळीशी संबंिधत आणखी एक वैयिĉक
वैिशĶ्य आहे. कायª-साकÐयवादी (Workaholics) Ìहणजे Âयां¸या कामाचे वेड असलेले
लोक; ते बरेच तास घालवतात, काम करत नसतानाही कामाचा िवचार करतात आिण
अिधक काम करÁयाची आंतåरक सĉì पूणª करÁयासाठी अितåरĉ कामा¸या जबाबदाöया
िनमाªण करतात. काही मागा«नी ते आदशª कमªचारी वाटू शकतात. Ìहणूनच बहòधा जेÓहा
बहòतेक लोकांना मुलाखतीत िवचारले जाते कì Âयांची सवाªत मोठी कमकुवतता काय आहे,
तेÓहा ते ÿिति±Įपणे Ìहणतात कì, "मी खूप मेहनत करतो." तथािप, कठोर पåर®म करणे
आिण सĉìने काम करणे यात फरक आहे. कायª-साकÐयवादी Óयĉéनी अÂयंत ÿयÂन केले
तरीही इतर कमªचाö यांपे±ा अिधक उÂपादन±म असतात असे नसते. अशा उ¸च पातळी¸या
कामा¸या ÿयÂनांचा ताण शेवटी कायª-साकÐयवादी Óयिĉवर पåरधान होऊ लागतो,
ºयामुळे Âयां¸यात उ¸च पातळीचे कायª-जीवन संघषª आिण मानिसक åरतेपणा िनमाªण होतो.
६.७ सांÖकृितक फरक संशोधन असे सूिचत करते कì ºया कायª पåरिÖथतीमुळे तणाव िनमाªण होतो Âया िविवध
संÖकृतéमÅये काही फरक दशªवतात. २० देशांतील ५,२७० ÓयवÖथापकां¸या अËयासात
असे आढळून आले कì Óयिĉवादी देशांतील Óयĉéना सामूिहकतावादी देशांतील Óयĉé¸या
तुलनेत कुटुंबात हÖत±ेप करणाöया कामामुळे जाÖत तणावाचा अनुभव आला. लेखकांनी
असे सुचवले कì हे घडू शकते कारण, सामूिहक संÖकृतéमÅये, अितåरĉ तास काम करणे हे munotes.in

Page 101

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
101 कुटुंबाला मदत करÁयासाठी Âयाग Ìहणून पािहले जाते, तर Óयिĉवादी संÖकृतéमÅये, कायª
कुटुंबापासून दूर नेणारे वैयिĉक यशाचे साधन Ìहणून पािहले जाते. पुराÓयांवłन असे
सूिचत होते कì िविवध देशांतील कमªचाö यांमÅये तणाव िनमाªण करणारे घटक आिण
समजला गेलेला ताण यांचा संबंध आहे. दुसöया शÊदांत, सवª संÖकृतé¸या कमªचाö यांसाठी
तणाव िततकाच वाईट आहे.
६.८ तणावाचे पåरणाम तणाव हा उ¸च रĉदाब, अÐसर, िचडिचड, नेहमी िनणªय घेÁयात अडचण, भूक न लागणे,
अपघाताची ÿवृ°ी अशा अनेक मागा«नी िदसून येतो. ही ल±णे तीन सामाÆय ®ेणéमÅये
बसतात: शारीåरक ल±णे, मानिसक ल±णे आिण वतªणूक ल±णे.
शारीåरक ल±णे:
तणावाची सुŁवातीची िचंता ही शारीåरक ल±णांवर होती कारण बहòतेक संशोधक हे आरोµय
आिण वैīकìय शाľातील त² होते. Âयां¸या कायाªमुळे असा िनÕकषª काढला गेला कì
तणाव चयापचय ÿिøयेत बदल घडवून आणू शकतो, Ńदय आिण ĵासो¸छवासाचे दर
आिण रĉदाब वाढवू शकतो, डोकेदुखी आणू शकतो आिण Ńदयिवकाराचा झटका येऊ
शकतो. पुरावे आता ÖपĶपणे सूिचत करतात कì तणावाचे हािनकारक शारीåरक ÿभाव असू
शकतात. एका अËयासात तणावपूणª नोकरीची मागणी वर¸या ĵासो¸छवासा¸या
आजारांबĥल वाढणारी संवेदनशीलता आिण खराब रोगÿितकारक ÿणाली¸या कायाªशी
जोडलेली आहे, हे िवशेषत: कमी आÂम-कायª±मता असलेÐया Óयĉéसाठी आहे. इतर
अनेक अËयासांनी असेच पåरणाम दाखवले आहेत जे कामा¸या ताणाला खराब
आरोµया¸या िविवध िनद¥शकांशी जोडतात.
मानसशाľीय ल±णे:
कायाªतील असंतोष हा तणावाचा "सवाªत सोपा आिण सवाªत ÖपĶ मानिसक पåरणाम" आहे.
परंतु ताण इतर मानिसक िÖथतéमÅये सुĦा िदसून येतो. उदाहरणाथª- तणाव, िचंता,
िचडिचड, कंटाळवाणेपणा आिण िवलंब. उदाहरणाथª, कमªचाö यां¸या शारीåरक ÿितसादांचा
मागोवा घेणाö या एका अËयासात असे आढळून आले कì कामा¸या उ¸च भारामुळे येणारा
ताण हा कालांतराने उ¸च रĉदाब आिण कमी भाविनक आरोµयाशी संबंिधत आहे.
ºया नोकरीमÅये कमªचाöयाकडून अनेक आिण परÖपरिवरोधी मागÁया केÐया जातात िकंवा
ºयात पदािधकाö यांची कतªÓये, अिधकार आिण जबाबदाöयांबĥल ÖपĶता नसते अशा
नोकö या तणाव आिण असंतोष दोÆही वाढवतात. Âयाचÿमाणे, लोकांचे Âयां¸या कामा¸या
गतीवर िजतके कमी िनयंýण असते, िततका Âयांचा ताण आिण असंतोष जाÖत असतो.
कमी पातळीची िविवधता, महßव, Öवाय°ता, अिभÿाय आिण ओळख ÿदान करणाöया
नोकö या तणाव िनमाªण करतात आिण कायाª मधील समाधान आिण सहभाग दोÆहीही कमी
करतात. तथािप, ÿÂयेकजण Öवाय°तेवर समान ÿितिøया देत नाही. जे बाĻ Öथानांचे
िनयंýणा¸या ÿभावा सोबत असतात Âयां¸यासाठी, नोकरीवरील िनयंýण वाढÐयाने तणाव
आिण थकवा अनुभवÁयाची ÿवृ°ी वाढते. munotes.in

Page 102

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
102 वतªणूक ल±णे:
वतªन आिण तणावावरील संशोधन अनेक देशांमÅये बöयाच काळापासून आयोिजत केले गेले
आहेत आिण Âयात तुलनेने सातÂयपूणªåरÂया सुसंगत संबंध िदसतात. वतªन-संबंिधत
तणावा¸या ल±णांमÅये उÂपादकता, अनुपिÖथती आिण उलाढाल कमी होणे, तसेच
खाÁया¸या सवयéमÅये बदल, धूăपान िकंवा अÐकोहोलचे सेवन वाढणे, जलद गतीने
बोलणे, हलगजêपणा आिण झोपेचे िवकार यांचा समावेश होतो.
मोठ्या ÿमाणावर संशोधनाने तणाव-कायªÿदशªन संबंधांची तपासणी केली आहे. या
संबंधाचा सवाªत Óयापकपणे अËयास केलेला नमुना Ìहणजे आकृित १८-९ मÅये दशªिवलेले
उलटा U.

(ľोत - Based on Robbins, S.P. Judge, T.A. & Vohra,, N.(2013 )
Organizational Behavior (15th Edition)Pearson Education. )
या आकृतीचा अंतिनªिहत तकª असा आहे कì कमी ते मÅयम पातळीचा ताण शरीराला
उ°ेिजत करतो आिण Óयĉìची ÿितिøया देÁयाची ±मता वाढवतो. Óयĉì नंतर Âयांची काय¥
अिधक चांगÐया, अिधक तीĄतेने िकंवा अिधक वेगाने पार पाडतात. परंतु जाÖत ताण
एखाīा Óयĉìवर अÿाÈय मागÁया आणतो, ºयामुळे कामिगरी कमी होते. उलटा U
(इनÓहट¥ड-यू) मॉडेलची लोकिÿयता आिण Âयात अंत²ाªनी होÁयाचे आवाहन असूनही,
Âयाला हवे तसे अनुभवजÆय समथªन िमळत नाही. Âयामुळे हे तणाव-कायªÿदशªन संबंध
अचूकपणे िचिýत करते असे काळजीपूवªकåरÂया गृहीत धरले पािहजे.
संशोधकांनी आÓहान आिण अडथळे यांमुळे येणारा तणाव यात फरक करÁयास सुŁवात
केली, हा फरक दशªिवतो कì या दोन ÿकार¸या तणावाचा कायª वतªनावर, िवशेषतः नेमून
िदलेÐया कायाª¸या कामिगरीवर िवपरीत पåरणाम होतो. ३५,००० हóन अिधक Óयĉéनी
िदलेÐया ÿितसादां¸या आिद-िवĴेषणाने (Meta -Analysis) भूिमका संिदµधता, भूिमका
संघषª, भूिमका अिधभार, नोकरीची असुरि±तता, पयाªवरणीय अिनिIJतता आिण
पåरिÖथतीजÆय मयाªदा या सवª गोĶी नोकरी वरील कामिगरीशी सातÂयाने नकाराÂमकåरÂया
संबंिधत होÂया. असे देखील पुरावे आहेत कì आÓहानाÂमक तणावामुळे कामा¸या
कायª±मतेत सुधारणा होते, तर कामा¸या सवª वातावरणात अडथळे आणणारा ताण नेमून
िदलेÐया कायाªची कामिगरी कमी करतो. munotes.in

Page 103

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
103 ६.९ तणावाचे ÓयवÖथापन करणे कमी ते मÅयम पातळीचा ताण कायª±म असू शकतो आिण उ¸च कायª±मतेस कारणीभूत
ठł शकतो, Ìहणून जेÓहा कमªचाö यांना तशा तणावाचा अनुभव येतो तेÓहा ÓयवÖथापन
काळजी करत नाही. तथािप, कमªचाö यांना अगदी कमी पातळीचा ताण देखील अवांछनीय
वाटÁयाची श³यता आहे. Âयामुळे, नोकöयावरील ताणतणावांची Öवीकाराहायª पातळी
कशामुळे िनमाªण होते यािवषयी कमªचारी आिण ÓयवÖथापन यां¸या वेगवेगÑया कÐपना
असÁयाची श³यता नाही. ÓयवÖथापन ºया तणावास "एक सकाराÂमक उ°ेजना जे
एűेनालाईन चालू ठेवते" मानू शकते Âया तणावाकडे कमªचाö याĬारे "अित दबाव" Ìहणून
पािहले जाÁयाची श³यता आहे.
वैयिĉक ŀĶीकोन:
कमªचारी तणाव पातळी कमी करÁयासाठी वैयिĉकåरÂया जबाबदारी घेऊ शकतो. ºयांचा
ÿभावीपणा िसĦ झालेला आहे अशा वैयिĉक धोरणांमÅये वेळेचे-ÓयवÖथापन तंý, वाढीव
शारीåरक Óयायाम, िव®ांती ÿिश±ण आिण िवÖताåरत सामािजक समथªन तंý समािवĶ
आहेत.
बरेच लोक Âयां¸या वेळेचे अयोµयåरÂया ÓयवÖथापन करतात एका सुÓयविÖथत
िवīाÃयाªÿमाणे, एक सुÓयविÖथत कमªचारी, अयोµयåरÂया आयोिजत असलेÐया Óयĉìपे±ा
दुÈपट कामिगरी कł शकतो. Ìहणून वेळे¸या-ÓयवÖथापनाची मूलभूत तßव समजून घेणे
आिण Âयांचा वापर करणे, हे कायªिठकाणी असलेÐया मागणीमुळे िनमाªण झालेÐया तणावाचा
सामना करÁयासाठी Óयĉìला अिधक चांगÐया ÿकारे मदत कł शकते.
काही सवाªत ÿिसĦ अशी वेळे¸या-ÓयवÖथापन तßवे पुढीलÿमाणे आहेत:
(१) दैनंिदन कामांची यादी तयार करणे,
(२) महßव आिण िनकड यां¸या ÿथिमकतांनुसार उपøमांना ÿाधाÆय देणे,
(३) ठरवलेÐया ÿाधाÆयøमानुसार उपøमांचे वेळापýक बनिवणे,
(४) तुमचे दैनंिदन चø जाणून घेणे आिण तुÌही सवाªत जाÖत सजग आिण उÂपादक
असताना तुम¸या कायाªचे सवाªत जाÖत मागणी असलेले भाग हाताळणे, आिण
(५) वारंवार ईमेल तपासणे यासारखे इले³ůॉिनक िवचलन टाळणे, यामुळे कायाªवर
एकाúता करÁयावर मयाªदा येऊ शकतात आिण कायª±मता कमी होऊ शकते.
ही सवª वेळ-ÓयवÖथापन कौशÐये तÂकाळ उिĥĶांवर ल± क¤िþत कłन िवलंब कमी
करÁयास मदत कł शकतात आिण कमी इ¸छा असलेÐया काया«मÅयेही ÿेरणा वाढवू
शकतात. अÂयािधक तणाव पातळीला सामोरे जाÁयाचा मागª Ìहणून डॉ³टरांनी अÿितÖपधê
शारीåरक Óयायामाची िशफारस केली आहे, जसे कì एरोिब³स, चालणे, जॉिगंग, पोहणे
आिण सायकल चालवणे. या िøयाकलापांमुळे फुÉफुसाची ±मता वाढते, िव®ांती¸या वेळी munotes.in

Page 104

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
104 Ńदय गती कमी होते आिण कामा¸या दबावातून मानिसक िवचलन िमळते, ºयामुळे कामाशी
संबंिधत तणावाची पातळी ÿभावीपणे कमी होते.
Åयान, संमोहन आिण दीघª ĵासो¸¹वास यासार´या िव®ांती तंýांĬारे Óयĉì Öवतःला
तणाव कमी करÁयास िशकवू शकतात. खोल शारीåरक िव®ांती¸या अवÖथेपय«त पोहोचणे हे
उिĥĶ आहे, ºयामÅये तुÌही तुमची सवª ऊजाª Öनायूंचा ताण सोडÁयावर क¤िþत करता.
िदवसातून १५ िकंवा २० िमिनटे सखोल िव®ांती घेतÐयाने ताण सुटतो आिण शांततेची
ÖपĶ भावना, तसेच Ńदय गती, रĉदाब आिण इतर शारीåरक घटकांमÅये ल±णीय बदल
होतात. संशोधनाचा वाढता भाग दशªिवतो कì िनयिमत अंतराने फĉ कामातून िव®ांती
घेतÐयाने मानिसक पुनÿाªĮी सुलभ होते आिण तणाव ल±णीयरीÂया कमी होऊ शकतो
आिण नेमून िदलेÐया कायाª¸या कामिगरीत सुधारणा होऊ शकते आिण जर िव®ांतीची तंýे
वापरली गेली तर हे पåरणाम आणखी चांगले ठरतात.
आपण नŌद घेतÐयाÿमाणे, जेÓहा तणावाची पातळी जाÖत असते तेÓहा िमý, कुटुंब िकंवा
कामाचे सहकारी एक आउटलेट ÿदान कł शकतात. तुम¸या सामािजक समथªनाथª
आंतरसंबंधांचा िवÖतार केÐयाने एखाīाला तुम¸या समÖया ऐकायला िमळतात आिण
तुम¸या पे±ा Âया¸या Öवतः¸या तणावपूणª पåरिÖथतीवर अिधक वÖतुिनķ ŀĶीकोन देÁयास
मदती¸या ठरतात.
संघटनाÂमक ŀĶीकोन:
अनेक संघटनाÂमक घटक ºयामुळे तणाव िनमाªण होतो. िवशेषत: कायª आिण भूिमके¸या
मागÁया- या ÓयवÖथापनाĬारे िनयंिýत केÐया जातात आिण अशा ÿकारे Âयात सुधार केला
जाऊ शकतो िकंवा Âया बदलÐया जाऊ शकतात. िवचार करÁया¸या धोरणांमÅये सुधाåरत
कमªचारी िनवड आिण कायª िनयुĉì, ÿिश±ण, वाÖतववादी Åयेय-िनिIJती, कायाªची
पुनरªचना, कमªचाö यांचा वाढलेला सहभाग, सुधाåरत संÖथाÂमक संवाद, कमªचारी आिण
Óयावसाियक कÐयाण उपøम यांचा समावेश आहे.
काही नोकö या इतरांपे±ा अिधक तणावपूणª असतात परंतु, जसे आपण पािहले आहे कì,
तणावपूणª पåरिÖथतéना ÿितसाद देÁयामÅये ÓयĉéमÅये िभÆनता असते. आपÐयाला हे
ठाऊक आहे कì कमी अनुभव असलेÐया िकंवा बाĻ िनयंýणाचे ÿभाव असलेÐया Óयĉì
तणावúÖत असतात. िनवड आिण िनयुĉì िनणªयांमÅये ही तÃये िवचारात घेणे आवÔयक
आहे. साहिजकच, ÓयवÖथापनाने केवळ अंतगªत िनयंýणाचा ÿभाव असलेÐया अनुभवी
ÓयĉéपुरÂयाच कामावर मयाªदा घालू नये, परंतु अशा Óयĉì उ¸च तणावा¸या नोकöयांशी
अिधक चांगÐया ÿकारे जुळवून घेऊ शकतात आिण Âया नोकöया अिधक ÿभावीपणे पार
पाडू शकतात. Âयाचÿमाणे, ÿिश±ण एखाīा Óयĉìची Öवयं-कायª±मता वाढवू शकते आिण
अशा ÿकारे नोकरीचा ताण कमी कł शकते. िविशĶ आिण आÓहानाÂमक Åयेय असताना
Óयĉì अिधक चांगली कामिगरी करतात आिण या Åयेयां¸या िदशेने Âयां¸या ÿगतीबĥल
अिभÿाय ÿाĮ करतात. Åयेय तणाव कमी कł शकतात तसेच ÿेरणा देऊ शकतात. १००
कमªचारी जे Âयां¸या Åयेयांÿती अÂयंत वचनबĦ आहेत आिण Âयां¸या कायाªमÅये उĥेश
पाहत आहेत Âयांना कमी तणावाचा अनुभव येतो कारण Âयां¸याकडून ताणतणावांना
अडथÑयांऐवजी आÓहाने समजÁयाची अिधक श³यता अिधक असते. ÿाÈय मानली munotes.in

Page 105

संघटनाÂमक बदल आिण तणाव ÓयवÖथापन - II
105 जाणारी िविशĶ Åयेय कामिगरी¸या अपे±ा ÖपĶ करतात. याÓयितåरĉ, Åयेय अिभÿाय
वाÖतिवक कायाª¸या कामिगरीबĥल अिनिIJतता कमी करते. पåरणामी कमªचारी कमी
िनराशा, भूिमका संिदµधता आिण तणाव अनुभवते. कमªचाö यांना अिधक जबाबदारी, अिधक
अथªपूणª काम, अिधक Öवाय°ता आिण वाढीव अिभÿाय देÁयासाठी नोकöयांची पुनरªचना
केÐयाने तणाव कमी होऊ शकतो कारण हे घटक कमªचाö यांना कामा¸या िøयाकलापांवर
अिधक िनयंýण देतात आिण इतरांवरील अवलंिबÂव कमी करतात. परंतु, सवªच
कमªचाöयांना समृĦ नोकöया नको असतात. िवकासाची गरज कमी असलेÐया
कमªचाö यांसाठी योµय पुनरªचना ही कमी जबाबदारी आिण वाढीव िवशेष²ीकरण अशी असू
शकते. जर Óयĉì या रचना आिण िदनचयाª पसंत करतात, तर कौशÐयाची िविवधता कमी
केÐयाने अिनिIJतता आिण तणावाची पातळी देखील कमी Óहायला हवी. भूिमकेवरील ताण
हा मोठ्या ÿमाणात हािनकारक असतो कारण कमªचाö यांना Åयेय, अपे±ा, Âयांचे मूÐयांकन
कसे केले जाईल आिण यासार´या गोĶéबĥल अिनिIJतता वाटत असते. या कमªचाö यांना
Âयां¸या नोकरी¸या कामिगरीवर थेट पåरणाम करणाö या िनणªयांमÅये सहभागी कłन,
ÓयवÖथापन कमªचाö यांचे िनयंýण वाढवू शकते आिण भूिमकांशी िनगडीत तणाव कमी कł
शकते. अशाÿकारे, ÓयवÖथापकांनी िनणªय घेÁयात कमªचाö यांचा सहभाग वाढिवÁयाचा
िवचार केला पािहजे, कारण पुरावे ÖपĶपणे असे दशªवतात कì कमªचारी सशĉìकरण
वाढÐयाने मानिसक ताण कमी होतो. कमªचाö यांसह औपचाåरक संघटनाÂमक संवाद
वाढवÐयाने भूिमकेची संिदµधता आिण भूिमका संघषª कमी कłन अिनिIJतता कमी होते.
तणाव-ÿितसाद संबंध िनयंिýत करÁयासाठी समजांचे महßव ल±ात घेता, ÓयवÖथापन हे
कमªचाö यां¸या धारणांना आकार देÁयासाठी ÿभावी संÿेषणे देखील वापł शकते.
काही कमªचाö यांना Âयां¸या कामा¸या उÆम° गतीपासून अधूनमधून सुटÁयाची आवÔयकता
असते. समथªक Ìहणतात कì ते कामगारांना पुनŁºजीिवत आिण टवटवीत कł शकतात
जेÓहा कì तसे न केÐयास ते कमªचारी पूणªपणे थकून जाऊ शकतात. आपली अंितम सूचना
Ìहणजे संÖथाÂमक पातळीवर समिथªत िनरोगीपणा कायªøम ही आहे. हे िवशेषत: लोकांना
धूăपान सोडÁयास, अÐकोहोल वापरावर िनयंýण ठेवÁयास, वजन कमी करÁयास, चांगले
खाÁयास आिण िनयिमत Óयायाम कायªøम िवकिसत करÁयात मदत करÁयासाठी
कायªशाळा ÿदान करतात; ते कमªचाö यां¸या एकूण शारीåरक आिण मानिसक िÖथतीवर ल±
क¤िþत करतात. काही कमªचाöयांना Âयांचे मानिसक आरोµय सुधारÁयास मदत करतात.
तणाव कमी करÁयासाठी बनिवलेÐया गेलेÐया ३६ कायªøमां¸या आिद-िवĴेषणातून असे
िदसून आले आहे कì तणावपूणª पåरिÖथतéमÅये सुधारणा करÁयास आिण सिøयतेने
तणावाचा सामना करÁयासाठी असलेÐया धोरणांचा वापर हा कमªचाö यांना मदत
करÁयासाठी केलेÐया हÖत±ेपामुळे कमªचाöयातील तणावाची पातळी ल±णीयरीÂया कमी
झाली. बहòतेक कÐयाणदायी उपøम असे गृहीत धरतात कì कमªचाö यांना Âयां¸या शारीåरक
आिण मानिसक आरोµयासाठी वैयिĉक जबाबदारी घेणे आवÔयक आहे आिण संÖथा ही
केवळ Âयासाठी एक साधन आहे. कÐयाणदायी उपøम सुł करणाö या बö याच कंपÆयांना
ल±णीय फायदे िमळाले आहेत.

munotes.in

Page 106

कायª±ेýातील मानवी वतªनाचे मानसशाľ
106 ६.१० सारांश या पाठात आपण कामाचा ताण आिण Âयाचे ÓयवÖथापन यावर चचाª केली. तणावाचा
सामना करणे महÂवाचे आहे आिण Âयासाठी आपÐयाला तणावा¸या संकÐपनेचा अËयास
करावा लागेल. हे तणावा¸या ľोतांबĥल जागłकता िनमाªण करते. तणावाचे पåरणाम
देखील कमªचाö यांना तणावाचा सामना करÁया¸या धोरणांवर कायª करÁयास स±म करतात
आिण नंतर असे मागª उपलÊध आहेत ºयामुळे Óयĉì Âयां¸या तणावाचे ÓयवÖथापन कł
शकते. ताणतणाव हा जीवनाचा एक भाग आहे परंतु कायªÿदशªन आिण Óयĉìची एकूण
ÿगती सुधारÁयासाठी या िनरोगी रणनीतéचा अËयास कłन Âया Óयĉì¸या जीवनशैलीत
समािवĶ करणे आवÔयक आहे. हे वैयिĉक आिण संÖथाÂमक िवकास वाढवेल.
संघटनाÂमक ताणाची काळजी घेणे ही देखील संÖथेची जबाबदारी आहे आिण संÖथांनी
कमªचाöयां¸या सहकायाªने Âयावर काम केले पािहजे. हे िनिIJतपणे दीघªकाळासाठी संÖथेची
कामिगरी सुधारÁयास मदतीचे ठरेल.
६.११ ÿij सिवÖतर उ°रे िलहा:
१. तणाव Ìहणजे काय आिण तणावाचे संभाÓय ąोत कोणते आहेत?
२. तणावाचे पåरणाम काय आहेत?
३. तणावाचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी वैयिĉक आिण संÖथाÂमक ŀिĶकोन काय आहेत?
६.१२ संदभª  Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra , N. (2013) Organizational
Behavior (15th Edition) Pearson Education.
 J. Birkinshaw, G. Hamel, and M. J. Mol, “Management Innovation,”
Academy of Management Review 33, no. 4 (2008), pp. 825 –845; and
J. Welch and S. Welch, “What Change Agents Are Made Of,”
BusinessWeek (October 20, 2008), p. 96.
 P. G. Audia and S. Brion, “Reluctant to Change: SelfEnhancing
Responses to Diverging Performance Measures,” Organizational
Behavior and Human Decision Processes 102 (2007), pp. 255 –269.
 J. D. Ford, L. W. Ford, a nd A. D’Amelio, “Resistance to Change: The
Rest of the Story,” Academy of Management Review 33, no. 2
(2008), pp. 362 –377

***** munotes.in